-3 °С
Болытлы
Гәзиткә язылуVKOKTelegram
Барлык яңалыклар
Батырлар дәвере
12 Май 2021, 10:00

Япь-яшь кенә кыз бала Сугыш утына бара...

Дүртөйле районының Үткен авылыннан хәтәр яуда дүрт гүзәл зат катнашкан.“Сугыш хатын-кыз эше түгел”, диләр. Ләкин сугыш башлангач, Туган илне ут ялмап алганда аны сакларга хатын-кызлар да фронтка китә. 1941 елның 22 июненнән 1944 елның 3 июненә кадәр Башкортстаннан Кызыл Армия һәм Хәрби-диңгез флотына 559671 кеше хәрби хезмәткә чакырыла, аларның 2971е – хатын-кызлар.1942 елның маенда совет халкы бердәй булып Сталинград шәһәрен немец илбасарларыннан сакларга баса. Шушы дәһшәтле көннәрнең берсендә Уфада махсус комсомоллар эшелоны төзелә. Ул 1745 Башкортстан кызын Сталинград фронтына алып китә. Алар арасында комсомолның район комитеты секретаре Гөлҗиһан Рәкыйпова җитәкчелегендә Дүртөйле районыннан 50 кыз була. Үзе теләп сугышка киткән 50 кызның дүртесе Үткен авылыннан Гадәния Хәбибуллина, Фәгыйлә Диярова, Кифая Тимерханова һәм Әдәбия Мусина.“Без, комсомол билетларын күкрәккә кысып, йөрәк кушуы буенча сугышка киттек. Соры шинель һәм солдат ботинкасы кигән кызлар, ирләр белән беррәттән, фронт тормышының бөтен авырлыгын кичердек”, — дип язды Мәмәдәл авылында туган сугыш ветераны, укытучы Мәсрүрә Шәрифҗанова “Ленин байрагы” гәзитендәге мәкаләсендә.

Дүртөйле районының Үткен авылыннан хәтәр яуда дүрт гүзәл зат катнашкан.

“Сугыш хатын-кыз эше түгел”, диләр. Ләкин сугыш башлангач, Туган илне ут ялмап алганда аны сакларга хатын-кызлар да фронтка китә. 1941 елның 22 июненнән 1944 елның 3 июненә кадәр Башкортстаннан Кызыл Армия һәм Хәрби-диңгез флотына 559671 кеше хәрби хезмәткә чакырыла, аларның 2971е – хатын-кызлар.

1942 елның маенда совет халкы бердәй булып Сталинград шәһәрен немец илбасарларыннан сакларга баса. Шушы дәһшәтле көннәрнең берсендә Уфада махсус комсомоллар эшелоны төзелә. Ул 1745 Башкортстан кызын Сталинград фронтына алып китә. Алар арасында комсомолның район комитеты секретаре Гөлҗиһан Рәкыйпова җитәкчелегендә Дүртөйле районыннан 50 кыз була. Үзе теләп сугышка киткән 50 кызның дүртесе Үткен авылыннан Гадәния Хәбибуллина, Фәгыйлә Диярова, Кифая Тимерханова һәм Әдәбия Мусина.

“Без, комсомол билетларын күкрәккә кысып, йөрәк кушуы буенча сугышка киттек. Соры шинель һәм солдат ботинкасы кигән кызлар, ирләр белән беррәттән, фронт тормышының бөтен авырлыгын кичердек”, — дип язды Мәмәдәл авылында туган сугыш ветераны, укытучы Мәсрүрә Шәрифҗанова “Ленин байрагы” гәзитендәге мәкаләсендә.


Гадәния Хәмидулла кызы Хәбибуллина 1924 елның 2 гыйнварында Үткен авылында дөньяга килгән. Башлангыч белемне туган авылында ала, 8-10 сыйныфларны ул Дүрт­өйленең 1нче мәктәбендә тәмамлый. Дәһшәтле 1941 елның 19 июнендә чыгарылыш кичәсе була. Егет­ләр һәм кызлар, күбәләктәй бөтерелеп, вальс әйләнә. Алда аларны яңа юллар, өмет тулы тормыш көтә. Ләкин өч көннән каһәрле сугыш аларның барлык уй-хыялларын челпәрәмә китерә.

“Мин документларымны Уфадагы уку йортына тапшырып кайткан идем. Ләкин укырга насыйп булмаган икән, сугыш чыкты, – дип искә алды Гадәния Хәби­бул­лина. – Кызларны да сугышка алалар икән дигән хәбәр таралды. Мин дә военкомат һәм комсо­молның район комитеты юлын таптый башладым. Әле яшь­сең, дип, кире боралар иде. Район финанс бүлегендә эшләдем. 1942 елның 5 маена кадәр “Госстрах”та участок инспекторы булып эшләдем. Кызларга повестка килә башлаган, дигән хәбәр ишетеп, комсомол­ның район комитеты секретаре Гөлҗиһан Рәкыйпо­ва янына кердем. Ул сугышка китүче кыз­ларның исемлеген күрсәт­те. Анда 1924 елда туган бер кыз да юк. Мин елый башладым. Ул: “Бир әле комсомол билетыңны”, – ди. Ул, билетка озак кына карап торгач: “Гадәния, син 4 санының башын бетер, астына койрык өстә”, – ди. Үзе бер кәгазь алып, 4 санын 2гә төзәтеп карады. “Синең туган елың бүген­нән 1922 булыр”, – диде. Шуннан ул миннән гариза яздырды. “Кешегә сөйләп йөрмә”, – дип озатып калды.

Әтәй белән инәй мине Дүртөйлегә озата килде­ләр. Ләкин без ул көнне сугышка китмәдек. Чәчем озын, аны кара тасма белән үреп куйган идем. Военкоматта ул озын толымнарымны кисеп, идән­дәге таска ташладылар. Мин тиз генә сикереп тордым да, чәчләрне алып, инәйгә чыгарып бирдем. Алар Үткенгә кайтып китте. Авылда аларны күршеләр җыелышып көтеп тора икән. Әтәй: “Гадәниянең чәчләре генә кайтты, үзе иртәгә сугышка китә”, – дигән. Икенче көнне алар тагын килде. Агыйдел буенда ул вакытта пристань юк иде. Пароход килгәч, ике тактадан басма салдылар. Без, Дүртөйле районыннан сугышка китүче 50 кыз, пароходка күтә­релеп, каюталарга әйбер­ләре­безне куйдык та паро­ходның борынына җыел­дык. Кузгалып киттек, ярдагылар елап, кычкырышып, кул болгап калды. Пароход борылмага җит­кән­че гудок биреп барды”.

Гадәния сугышчан юлын Сталинград шәһәрен дошманнан азат итүдә катнашудан башлый, зенит-артиллерия полкында приборчы, аннары “ТОЗ-3”тә биеклекне билгеләүче булып хезмәт итә.

“Барыбыз да Сталинградка килеп төштек, – ди Гадәния Хәмидулла кызы. – Без – биш кыз: Әсән авылыннан Сәвия Басыйрова, Гөлсем Нурисламова, Базытамактан Сәгыйдә Маликова (аның белән бергә укыдык, Сталинградта 10 ай бергә сугыштык), Җинан Хәбибул­лина (Дүртөйле­нең колхоз-совхоз театрында артистка булып эшли иде) бер батареягә эләк­тек”.

Аннары аларның частен Сталинградтан Ростовка елга кичүен сакларга җи­бәрәләр. Фронтның алгы сызыгында 1943 елның гыйнварында аны партия сафына алалар. Ростов янында ул контузия ала.

Өлкән сержант Гадәния Хәмидулла кызы Җиңү көнен Украинада каршы ала, 1945 елның августында демобилизацияләнеп, туган авылына кайта. Район финанс бүлегендә өлкән инспектор булып эшли. Еллар уза, тормыш акрынлап җайга салына. Аның күк­рәген әле “Ватан сугышы” ордены, “Жуков”, “Сталинградны обороналаган өчен”, “Фидакарь хезмәт өчен” һәм тагын тугыз медаль бизи.

Язмыш кушуы белән Гадәния Хәмидулла кызы 1947 елда сеңлесе Әдәбия янына Таҗикстанга барып урнаша. Ул анда шәфкать туташлары әзерли торган техникум тәмамлый, кияүгә чыга. Кырык ел дәваханәдә шәфкать туташы булып эшләп, хаклы ялга чыга. Ире дә фронтовик, ул Таҗикстанда җирләнгән. Ул янә туган ягына кайта. Бакыйлыкка күчкәнче Дүрт­өйле шәһәрендә яшәде.

Фәгыйлә Сәмигулла кызы Диярова 1921 елда Үткен авылында туган, ул – Банат һәм Сәми­гулла Сәйфет­дияровлар гаилә­сендә беренче бала. Фәгыйлә Сәмигулла кызы Татарстанның Чистай шә­һә­рендә педучилище тә­мамлый. Дүртөйле райо­нының Сабанай авылында башлангыч сыйныф укытучысы булып эшли. 1942 елның 5 маенда Бөек Ватан сугышына китә, яралана, 1945 елда демобили­зация­ләнеп, туган авылына кайта. Сугыштан соң Сәмәр­канд шәһәрендә яши, балалар йортында тәр­бия­че булып эшли. 1975 елда вафат була, Сәмәр­канд шәһә­ре зиратында җирләнгән.

Кифая Тимерхан кызы Тимерханова 1921 елда Үткен авылында туган. 1942 елның маенда Дүрт­өйле районыннан сугышка киткән 50 хатын-кызның берсе. Кифая Тимерхан кызы зенит-артиллерия полкына тәгаенләнә. Бу полк Сталинград шәһә­ре янында Иделдәге фронт белән тылны бәйләгән кичүне саклый. Биредә хезмәт итүче кызлар иң киеренке участокларда дошманга каршы тора. Алар дошман самолетлары һәм орудиеләренең биеклеген, ераклыгын үлчи, артиллериядән ут ачу өчен төгәл мәгълүмат әзерли. Күк йөзен сөрем каплап, һәр тарафтан фашистлар һөҗүмгә күтәрелгән иң киеренке минутларда кызлар орудиеләр янына баса, снарядлар ташып тора.
Кифая Тимерханова Белоруссияне азат итүдә катнаша. Сугышта ут-сулар кичеп, Иделдән Одергача авыр фронт юлы үтә. Кече сержант, 1945 елда демо­би­лизацияләнгәннән соң туган районына кайтып, укытучылык эшен дәвам итә. Чишмә авылында яши, балалар үстерә, оныкларын тәрбияли. 2005 елда вафат була.

Авылыбыздан сугышта катнашкан тагын бер хатын-кыз Әдәбия Фәйзрах­ман кызы Мусина 1922 елның 22 августында Үткен авылында туган. Әтиләре эшчән, акыллы һәм белемле кеше, коллективлашу чорына кадәр аның зур булмаган хуҗалыгында ике аты, сыерлары, имана җир­ләре була. Колхозга керер­гә түләмәүчеләрне кулак һәм аларның тарафдарлары исемлегенә кер­тәләр. Язмыш сынавыннан качып, әтиләре туган җиреннән китәргә карар итә. Хуҗа­лыгын сатып, сәнәгать объектлары төзүгә вербовкаланып, гаиләсе белән Ленинград шәһәренә юл тота.

Әдәбия Фәйзрахман кызы җидееллык мәктәпне һәм икееллык медицина мәктәбен шушы легендар шәһәрдә тәмамлый. Пионер һәм комсомол әгъзасы була, җәмәгать тормышында актив катнаша. Барысы да яхшы, бәхетнең чиге юк кебек. Тик бераздан болар­ның барысы да күз ачып йомганчы челпәрәмә килә — Бөек Ватан сугышы башлана. Авыр чакта кешеләр туган җирләренә тартыла. 1941 елның августында Мусиннар да Дүртөйле районына кайта. Ике абыйсы студент эскәмиясеннән сугышка китә. Туган ягына кайткач, Әдәбия халык судына секретарь булып урнаша. Монда аңа татар һәм урыс телләрен яхшы белүе, шулай ук грамоталы хатасыз язуы ярдәм итә.

...Мәскәү шәһәре янында канкойгыч сугышлар бара. 1943 елның февра­лендә икенче абыйсына “кара кәгазь” алалар. Шул вакыттан Әдәбия Фәйзрах­ман кызы, фронтка җибәрү­ләрен сорап, хәрби комиссариат юлын таптый башлый. 1943 елның июнендә, әти-әнисенең каршы килүе­нә карамастан, кыз үз ди­гәненә ирешә: аны сугыш­ка алалар. Бераз күнегүләр үткәннән соң яңа килү­челәрне Сталинград фронтына, Сталинград шәһәре янындагы Бекетово поселогы юнәлешенә җибәрә­ләр. Шәһәрдән бары тик хәрабәләр генә калган, кыз хезмәт иткән һава көчләре­нә каршы оборона часте 1943 елның декабренә кадәр биредә кала.

1943 елның декабрендә аларның частен төньякка — Төньяк диңгез юлындагы портларны саклау өчен Архангельскига күчерәләр. Анда созникларның кораблары килә башлый. Шәһәр портына алар китергән йөкне хатын-кызлар батальоны бушата. Ярымач кызлар, салкыннарга түзеп эшли. 1944 елның октяб­рендә совет гаскәрләре Балтыйк буен азат иткәндә Әдәбия Мусина хезмәт иткән частьны Рига шәһә­ренә күчерәләр. Кече сержант Әдәбия Мусина Ригадан 1945 елның июлендә демобилизацияләнә.

Ул Казан шәһәренең юридик мәктәбенә укырга керә, аннары Мәскәү юридик институты филиалын тәмамлый. Әдәбия Фәйз­рах­ман кызы тормышын суд органнары белән бәй­ли. 1947 елдан башлап, 19 ел дәвамында Татарстанда судья булып хезмәт сала. 1965 елда Әдәбия Фәйз­рах­ман кызы гаилә хәле буенча (яраткан әтисе дөнья куйгач) Башкортстанга кайтырга мәҗбүр була. 1981 елда пенсиягә чыкканчы Мишкә һәм Дүртөйле районнарында судья булып эшли.
Сугыш ветераны, персональ пенсионер Әдәбия Мусина ике ул һәм бер кыз тәрбияләп үстерә.

Фәнүз ХӘБИБУЛЛИН.
(Фотолар гаилә архивыннан).
Читайте нас: