Көзге – чынбарлыкның чагылышы гына!

Көзге – көндәлек тормышта еш кулланылучы, халык иҗаты әсәрләрендә һәм әдәбиятта тылсым көченә ия дип уйланылган әйбер. Бу табышмаклардан ук күренеп тора: “Гөл гөл эчендә, гөл пыяла эчендә, күк тә түгел, җир дә түгел, дөнья аның эчендә”; “Кечкенә генә Микитә бер кешене ике итә”. Әлеге табышмакларның җавабы бер – көзге.

Бу җиһаз – дөнья мифоло­гиясенең дә үзәгендә тора һәм дөреслек, үз-үзеңне танып белү, эчкерсезлек, саф күңел­ле­лек, чисталык, мәгърифәт­лелек һәм күрәзәлек кылу символы булып хезмәт итә. Шуңа күрә явыз зат­лар көзгене яратмый да! Кара рухларның, сихерче карчык­ларның көзгедә чагылмавын шу­ның белән дә аңлатырга мөмкин.

Христиан мифологиясендә Мәрьям-ана кулына көзге тоткан килеш сурәтләнә. Ул – сабый Гайса пәйгамбәрнең символы дип тә кабул ителә. Мәгълүм ки, урта гасырлар ахырына кадәр көзге­ләрне ялтырый торган металлдан – көмештән яки бакырдан ясый торган булганнар. Шәрыкъ халыкларында көзгенең Кояш символы буларак кабул ителүе дә, бәлки, шуның белән бәйле­дер. Борынгы Шәрыкъ мифо­логия­сендә көзге Җир асты патшалыгы атрибуты буларак күзаллана: аның ярдәмендә адәм балалары үлгәннәрнең эчке халәтен (гөнаһ­лы яки гө­наһсыз булуын) ачыклый. Христианнарда да, Исламда да кешенең йөрәге, җаны Аллаһ­ны чагылдыручы көзге белән нисбәтле итеп күзаллана. Киң­рәк мәгънәдә алганда, көз­гедә кешенең асылы, “ул үзе” чагыла. Шуңа күрә көзге ватылу – килә-чәктәге бәхетсезлек, фаҗига билгесе буларак кабул ителә дә инде!

Хәер, көзге белән бары тик күңелсез, кире, каршылыклы күренеш-хәлләр генә бәйле түгел. Аңа карата башка төрле карашлар да яши. Күренекле тарихчы-галим Гамир Дәүләт­шин, мәсәлән, түбәндәгеләрне яза: “Көзгеләрне су символы буларак күз алдына китереп, элек татарларда салыначак өй нигезе астына, янгыннан саклау чарасы буларак, көзге күмү йоласы яшәгән”. Татар халык иҗаты әсәрләрендә дә бу җиһаз катлаулы вазыйфа үти. “Урман каравылчысы” әкиятендә сөйлән-гәнчә, Егет, Диюнең сихерле көзгесен кулга төшереп, байтак уңышларга ирешә.
Көзгенең, әгәр шулай әйтеп булса, тискәре роле төрки-татар язма әдәбиятының иң борынгы үрнәге – Кол Галинең “Кыйссаи Йосыф” поэмасында бик үзенчә­лекле чагылыш таба:

Әйа Йосыф, син көзгегә бактың бер көн,
Бик масайдың, ул көзгедә күреп күркең;
Әйттең: “Мин сатылыр бер кол булсам,
һичкем чын бәһамны түли алмас”, – дидең имди.

Күрәсең, әнә шулай масаюы нәтиҗәсендә, туган агалары аны бик арзан бәягә коллыкка сатып җибәрә дә инде. Һәмдәминең “Нәсыйхат­намә”­сендә дә көзгенең ниндидер тылсым көченә ия булуы турында әйтелә. Әдәбият галиме Фәрит Яхин мәсьәләнең әнә шул ягына махсус тукталып үтә: “Шагыйрь, көзгегә карауны – хата дип бәяли икән, ул, мөгаен, төнге караңгыда көз­гегә карамаска кушадыр. Чөнки шул бәетнең икенче мисрагында: “Көндезен күрсәң үзең­не, бул рева” дип әйтелә. Ягъни, кояш чыккач, кая да булса барыр алдыннан көзгегә карарга киңәш итә. Шуннан соң килгән шигъри юлларда караң­гы өйдә ялгызың утырмаска кирәклеген яза, зәхмәт очрап, сары яфрак кебек сулача­гы­ң­ны искәртә”.

Байтак әкият-дастаннарда көзге мәхәббәттә “ярдәмче” ролен дә үти. Үзбәк әкияте “Фәрһад белән Ширин”дә Егет Пәри кебек гүзәл кызны көзгедә күреп гашыйк була. Әмма бу мәхәббәт фаҗига белән тәмамлана. Бәлки, бу фаҗига дә көзгенең тискәре роле белән бәйледер: егет көзгедә гүзәл сылуның үзен түгел, нибары чагылыш-шәүләсен генә күреп кала бит!

Тылсымлы көзге образы төрки халыклар фольклорында күптән мәгълүм. Ул казах­ларның – “Апалы-сеңелле өч туган”, “Өч агай-эне һәм гүзәл Айсылу” әкият­ләрендә, башкорт халкының – “Заятүләк менән Һыуһы­лыу” эпосында, татар­ның “Түләк” дастанында очрый. Сусылуга гашыйк булып, Су асты патшалыгына төшкән Заятүләк, бераз вакыт үткәч, табигый ки, үзенең туган җи­рен, тавын, тулпарын сагына башлый. Егетне бераз тынычландырыр өчен Сусылу егет­кә көзгедән аның туган ягын, Балкан тавын (әйткән­дәй, ул Башкорт­станның Дәүләкән районында урнашкан), тулпарын күрсәтә. Тик бу гына Заятү­ләкнең күңелен хушландыра алмый. Нәти­җәдә, алар Су асты патшалыгыннан Җир өстенә – Балкантауга чыгарга мәҗбүр булалар.

Бүгенге көндә байлар арасында Т777ТТ, Б111ББ рәве­шендәге автомобиль, 252-252 кебек саннары кабатланып килгән телефон номерларына ихтыяҗ яшәсә дә, аның борынгы мифология белән бәйләнеше икеле. Бу, нигездә, башкалардан, гади халыктан бер баш өстен торып, үзеңнең “текә”-легеңне күрсәтергә омтылу билгесе генә. Аеруча “777”, “111” санлы номерлар алар­ның ия­сенең дәрәҗәсен, дөньяның артына тибеп яшә­вен ассызыклап торды. Ә инде “888” саннары бәхет һәм байлык китерүче дип исәпләнде. Бары тик “666” саннарына гына “хөрмәт” булмады, чөнки ул хуҗа-сына бәхетсезлек алып килүче “иблис саны” дип саналды. Заманында хокук саклау орган­нарының аерым хезмәткәр­ләре моны кәсеп итеп алып, “текә” номерларны меңнәрчә сумнарга сата да башлаган иде. Кесә телефоннары салоннарында да, “гади” номерлар бушка бирелсә дә, саннары кабатланып килгән “матур”ларын 150-500 сумга сату оештырылды. Хәер, кулланучылар өчен моның практик файдасы да бар: саннары кабатланган номерлар бик җиңел истә кала бит. Димәк, такси, сәүдә-көнкүреш хезмәт­ләре күрсәткән оешмалар өчен алар, чынлап та, зур кыйм-мәткә ия. Кешеләр аларны җиңел исендә калдырып, ихтыяҗ­лары туса, иң башта шул номерларга шалтыратачак.

Хәзер инде Хөкүмәт моны үз контроленә алды. Дәүләт Думасына 2016 ел башында тәкъдим ителгән закон проектына ярашлы, саннары кабатланып килгән автомобиль номерлары аукционнарга чыгарылачак һәм алардан кергән акча ил бюджетын баетачак. Моңа шатланырга гына кирәк.

Йомгак ясап, шуны әйтергә кирәк, көзге тормышыбызда нинди генә мөһим урын тотса да, ул беркайчан да тормышны, чынбарлыкны алыштыра алмый – бары тик аларны чагылдыра гына!