Сәүдәгәрләр башлангычын эшкуарлар дәвам итә

Русиядә эшкуарлык үсеше бай тарихлы. Мәгълүм булуынча, Киев Русе Византия, Көнбатыш Европа, Азия илләре белән даими рәвештә сәүдә иткән. Олаулар белән бер илдән икенче илгә илче­ләр, вәкилләр йөргән. Шулай да бу эшнең башында бүгенге эш­куар­ларның “картәтиләре” – сәүдәгәрләр торган. Әйтик, Тверь сәүдәгәре Афанасий Никитинның “Хождение за три моря” юлъязмалары сакланып калган. Анда сәүдәгәр 1468-74 елларда Һинд дәүләте Бахманига сәяхәтен тасвирлаган. Шулай ук Персиядә, Кавказда, Кырымда да булган. Юлъязма сәүдә итү үзенчәлекләрен урыс телендә тасвирлаучы иң беренче әсәр санала.

Арытаба сәүдәгәрләр мануфактуралар, заводлар, хуҗа­лыклар оештырган. Әйтик, Башкортстанда Белорет металлургия комбинатына 1762 елда сәүдәгәрләр И. Б. Твердышев белән И. С. Мясников нигез сал­­ган. Заводның куәте елга 112,5 мең пот чуенга һәм 80 мең пот тимергә җиткән.

Бүген уфалылар, башкалабызга килүче кунаклар Агыйдел буйлап ак пароходта йөзәргә ярата. Тарихтан күре­нүенчә, Агыйделдә даими рәвештә пассажирлар ташу сәүдәгәрләр Попов, Полетаев һәм Исаевның “Агыйдел пароходчылыгы” компаниясен ачуы белән бәйле. 1871 елгы навигациядә компа­ниянең “Иоанн” пароходы Уфа – Казан арасында 20 рейс ясый. Шулай ук “Михаил” пароходы шушы ук маршрут буенча – 25, “Павел” 6 рейс үтә. “Уфимец” пароходы Стәрлета­ма­кка, Казанга, Свияжскига һәм башка урыннарга бара.

Әйтергә кирәк, елга пароходчылыгы ул чорда шактый керемле эш була. Бу хакта сакланып калган статистика мәгъ­лүматлары сөйли. Атап әйткән­дә, компания пассажирлар һәм йөк ташыган өчен 51 мең сумга якын керем ала. Бүгенге сыман, керемле тармакта көндәшлек була. Мисал өчен, “Самолет” компаниясе 1871 елда 8 майдан 21 июльгә кадәр “Бывалый” һәм “Товарищ” пароходларында Уфа-Алабуга маршруты буенча елгаларны иңли. Барлыгы 22 рейс ясый. XX гасыр башына Агыйдел буйлап 15 йөк-пассажир пароходы йөзә. Пароходлар сәүдәгәрләр Зырянов, Иевлева, Якимов сәүдә йортларыныкы була. Ул чорда “Златоуст”, “Уфа” һәм “Крейсер” пароходлары иң куәтл­еләрдән санала. Буксир флоты 33 пароходтан торган. Иң куәтле “Иван Ив. Черных” буксиры 200 ат көчле булган.

Октябрь революциясеннән соң Русиядә сәүдәгәрләрнең, завод хуҗаларының язмышы аянычлы була. Алар еллар дәва­мында көч түгеп тапкан мөлкәт, заводлар дәүләт милке­нә күчә. Властька каршы килү­че­ләр сөргенгә җибәрелә, яки катырак җәзага тарттырыла.­Сәү­­­­дә­гәр­ләргә дә “кулак” тамгасы сугыла. Ул елларда зур ха­та ясал­ганы бүген ачык аңлашыла, әлбәттә. Көнбатыш Европада, АКШта шул чорда нигез салынган корпо­рацияләр бүген дә беренче хуҗаларның варислары кулында. Мәсәлән, Герма­ниянең дөньяга билгеле “Клаас” машина төзү компа­ниясенә 1913 елда бертуган Клааслар нигез салган. Шуннан заводка идарә итү буыннан-буынга мирас булып күчеп килгән. Бүген компаниягә Клаас­ларның варисы Катрина Клаас җитәк­челек итә. Компания уңышлы эшли. Аның Европада, Азиядә, Америкада урнашкан 14 заводында 11 мең­нән артык кеше хезмәт сала. 2008 елда оеш­маның саф табышы 130 мил­лион евро тәш­кил иткән. Кем белсен, бәлки, рево­лю­циядән соң Русиядә эшкуарлык тамырына балта чабылмаган булса, бездә дөнья базарында югары урында торучы корпо­рацияләр күбрәк булыр иде.

Советлар Союзында эшкуарларны “коммерсантлар” дип тә йөрттеләр. Шул ук вакытта, дөньяда дәүләтләрнең тулаем продуктының шактый өлешен шәхси эшкуарлар җитештерде. Бизнесменнар үзләре яшәгән ил икътисады үсешенә зур өлеш кертте. Советлар Союзында, эшкуарлыкны үстерү мөһимлеген аңлап, хаталар өстендә эш 1985 елда башланган. Шул елда шәхси эшчәнлек турында закон кабул ителгән. Нәкъ шушы закон ниге­зендә илдә эшкуарлык тергезе­лә башлый. 1987 елда коопе­рацияләр турында закон үз кө­ченә керә. Нәтиҗәдә, кече пред­приятиеләр оештырыла. Туксанынчы елларда эшкуарлар янә авыр чор кичерде, 2008 ел­гы кризис та бизнеска зур сынау булды.

Соңгы елларда кече бизнесны үстерүгә дәүләт дәрәҗә­сендә игътибар бүленә. Русия Президенты Владимир Путин яңа гына эшен ачучыларга “салым каникуллары” игълан итүне хуплады. Эшкуарларга дәүләт ярдәме артты, административ киртәләр, тикшерүләр ки­метелә. Башкортстанда да бизнес өчен уңайлы шартлар тудырыла. Әйтик, былтыр Уфада һәм төбәкнең өч шәһәрендә бизнес-инкубаторлар эшли башлаган. Нәтиҗәдә, 400гә якын яңа эш урыны булдырылган. Узган елда Башкортстанда эшкуар­ларның кредит бурычлары буенча поручительлек тәкъдим итү фонды нәтиҗәле эшләгән. Шул чорда 200 миллион сумлык 19 поручительлек килешүе төзе­лгән.

Күрелгән чараларга карамастан, Русиядә эшкуарлар бик күп киртәләргә юлыга. Штраф салу тәртибе буенча ачыклык кертү таләп ителә. Әйтик, предприятие хуҗасы үзенең вазыйфасына бәйле бөтен эшләрне дә җиренә җиткереп башкарган, ди. Тикшерүче аның объектында кимчелек таба. Нәтиҗәдә, штраф берьюлы ике кешегә – хуҗага һәм предприятиедәге вазыйфалы кешегә салына. Мондый мисалларны бик күп китерергә мөмкин. Ничек кенә булса да, хәзер власть эшкуар­ларның киңәш-тәкъдимнәренә колак сала. Законнарның ка­мил­л­әште­релүе, үз эшен ачарга теләү­челәргә шартлар яхшыруы шул хакта сөйли. Кем белсен, бәлки, кайчан да булса Русия эшкуарлары элекке данын янә кайтара алыр? Әлбәт­тә, моның өчен бизнес вәкилл­ә­ренә ярдәм итүдән бигрәк, үсе­шергә комачауламау мөһим.