Әһәмияте арта бара

Арытаба Башкортстан Кон­ститу­циясенә 2006 елда төзәт­мәләр кертелде. Бу чордагы үзгәрешләр илдәге башкарма власть вертикален ныгыту буенча башлангычларны гамәлгә ашыру, Русия Федерациясе субъектларында иң югары вазыйфа би­ләүче кешеләргә вәкаләтләр бирү тәртибенең үзгәрүе һәм муниципаль реформа белән бәйле булды.

Башкортстанда Русия Кон­ституция­сенә үзгәрешләр кер­телүгә бәйле рәвештә Кон­ституциягә һәм республика законнарына тәкъдимнәр һәм үзгәрешләр әзерләү буенча комиссия төзелде. Бу хакта хокукый мәгълүмат порталында 2020 елның 18 ноябрендә Башкортстан Башлыгы Радий Хәбировның указы дөнья күрде.

2021 елның 31 маенда Башкортстан Башлыгы Радий Хәби­ров Дәүләт җыелышы-Корылтайга “Башкортстан Республикасы Конституциясенә үзгәреш­ләр һәм өстәмәләр кертү турында” закон проектын тәкъдим итте. Тиешле тәкъдимнәр Русия Федерациясе Конституциясенә төзәт­мәләр кабул итүгә бәйле рәвештә Башкортстан Республикасы Конститу­циясенә һәм законнарына үзгә­реш­ләр кертү турында тәкъдим­нәр әзерләү комиссиясе тарафыннан эшләнде. Комис­сия­нең җентекле аналитик эше барышында дәүләт власте органнары, эксперт җәмгыяте, иҗти­магый берләш­мәләр һәм гражданнар башлангычлары һәрьяк­лап каралды һәм тикшерелде. Бик зур, җаваплы эш башкарылды. Комиссия әгъзалары тарафыннан 170тән артык тәкъдим кертелде, аларның 144е – Башкортстан Консти­туциясенә, 32се республика законнарына үз­гәрешләр кертүгә кагыла. Бу эштә Мәгариф, мәдәният, яшьләр сәясәте һәм спорт комитеты, Сәла­мәтлек саклау, социаль сәясәт һәм ветераннар эшләре комитеты каршындагы Эксперт советлары актив катнашты. Иҗтимагый берләшмәләр­нең тәкъдимнәре дә игътибарсыз калмады.

Закон проектында республика Башлыгы вазыйфасына кандидатларга таләпләр билгеләнә. Русия террито­рия­сендә даими яшәүче, чит ил гражданлыгы, илебездән читтә даими яшәү хокукы бирүче башка документы булмаган 30 яшькә җиткән кеше республика Башлыгы булырга мөмкин, дип билгеләнә. Республика Башлыгына Русиядән читтә чит ил банкларында исәп (кер­темнәр) ачу һәм тоту, акчалар һәм кыйммәтле әйберләр саклау тыела.

Закон проектында киң юнә­лешләр буенча бердәм социаль юнәлешле федераль сәясәт уздыру буенча Башкортстан Хөкүмәтенең вәкаләтләре турында нигезләмәләр бар.

2021 елның 24 сентябрендә Дәүләт җыелышы-Корылтай “Башкортстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турында” Закон кабул итте.

11 октябрьдә, Республика көнендә, Башкортстан­ның яңартылган Конституциясе үз көченә керде. 27 октябрьдә Дәүләт җыелы­шы-Корылтай сайтында Башкорт­станның яңартылган Конституция­сенең урыс һәм башкорт тел­ләрендәге тулы тексты басылып чыкты.

– Башкортстан парламенты тарафыннан республикабызның Төп законына үзгәрешләр кертү буенча зур эш башкарылды, – дип шәрехләде парламент Рәисе Константин Толкачев. – Башкортстан Республикасы Консти­туциясендә Русия Федерациясе Конституциясенең яңартылган тезислары чагылыш тапты һәм үсеш алды. Алар арасында – милләтпәрвәрлек тәрбияләүгә, традицион гаилә кыйммәтләрен, халыкларның мәдәни үзенчәлек­ләрен саклауга юнәлтелгән социаль гарантияләрне ныгытучы принципиаль әһәмияткә ия нигез­ләмәләр. Конституция, иң мөһим норматив документ буларак – бөтен хокукый системаның нигезе. Бер генә закон да, бер генә карар яисә күрсәтмә дә Конституция рухына каршы килә алмый. Башкортстан Конституция­сенең аңа кертелгән үзгәрешләр һәм өстәмәләр белән тексты башкорт теленә тәрҗемә ителде. Документ ике дәүләт телендә Дәүләт җыелышы-Корылтай сайтында урнаштырылды. Башкорт теленә тәрҗемә ителгән Төп законга, беренче чиратта, барлык дәрәҗә­дәге депутатлар, милли киңкүләм мәгълүмат чаралары журналистлары, уку йортлары укытучылары һәм укучылары тарафыннан ихтыяҗ зур.

Документта Русия Конститу­ция­сенә 2023 елның 1 гыйнварыннан Башкортстан Конституцион судын бетерү турында нигезләмә бирелә. Шул ук вакытта Дәүләт җыелышы-Корылтайда Конституцион совет төзү дә күздә тотыла.

15 декабрьдә Дәүләт җые­лышы-Корылтай депутатлары республика Башлыгы тәкъдим иткән Башкортстан Конституцион советында вазыйфаларны би­ләүгә кандидатураларны раслады.

– Башкортстан Конституцион советын Хәйдәр Вәлиев җитәк­ләячәк, ул хәзерге вакытта республика Конституцион суды рәисе урынбасары вазыйфасын башкара, – диде парламент Рәисе Константин Толкачев. – Хәйдәр Арслан улы – төрле өлкәләрдә зур тәҗрибәле кеше. Башкортстан Үзәк сайлау комиссиясе рәисе булды, республика Башлыгы Хакимияте идарәсендә кадрлар сәясәте белән шөгыльләнде. Соңгы елларда Башкортстан Конституцион судында эшләде. Югары квалификация һәм саллы һөнәри багаж Хәйдәр Арслан улына Конституцион совет эшен оптималь рәвештә оештырырга мөмкинлек бирәчәк, бу безнең республикада конституцион законлылыкны ныгытуга ярдәм итәчәк.

Конституцион совет рәисе урынбасары вазыйфасын Башкортстан Конституцион суды судьясы Владимир Крылов биләячәк. Конституцион совет секретаре вазыйфасын Башкортстан Башлыгы каршындагы БАГСУның фәнни һәм оештыру эше буенча проректоры, конституцион һәм административ хокук кафедрасы мөдире Светлана Сафина башкарачак.

– Башкортстан Конституцион суды үз эшен тәмамлый һәм бетерелә, – диде Константин Толкачев. – Өлешчә аның функ­цияләре яңа органга – Башкортстан Конституцион советына күчә. Ул республика парламенты каршында формалаша һәм 2023 елның 1 гыйнварыннан гамәлдә булачак. Конституцион советның төп миссиясе булып респуб­ликаның Төп законының югары юридик көчен тәэмин итү тора. Аерым алганда, Конституцион совет Башкортстан Конституция­сенә Дәүләт җыелышы-Корылтайга кертелә торган закон проектларын яраштыру турында бәяләмә бирәчәк. Яңа орган закон чыгару башлангычы хокукына ия.

Башкортстан Конституциясенә төрле елларда төзәтмәләр кер­телсә дә, 2нче статьясында язылганча, Төп законның асылы үзгәрешсез кала: “Кеше, аның хокуклары һәм ирекләре Башкортстан Республикасында иң югары кыйммәт булып тора. Кеше һәм гражданнарның хокукларын һәм ирекләрен тану, үтәү, яклау – дәүләт буларак Башкортстан Республика­сының бурычы”. Шунысы да игътибарга лаек: Төп законга үзгәрешләр кертү тормы­шыбызның уңай якка үзгә­рүе, камил­ләшүе белән бәйле, шу­ңа да Конституциянең әһә­мия­те еллар узган саен арта бара.

Фәнүз ХӘБИБУЛЛИН.