Китап көтеп еллар узды, Чыккач... кәефне бозды

Матбугат ветераны, яшь хәбәрче чагымдагы ихлас остазымның “Китапсызлык” һәм “Китапсызлык-2” дип атал­ган шушы язмалары минем еракта калган истәлек­лә­ремне яңарткандай булды, уй-фикерләрем белән уртаклашырга кулыма каләм алдым.

Нәрсә соң ул адәм баласын караң­гылыктан яктыга алып чыгучы изге китап галиҗәнап­лары? Минем өчен ул сулар һавага тиң. Мәктәпкә төшкәнче татарча иҗекләрне кушып укый алуым әткәй, әнкәемнең әдә-бият­ка, матбугатка хөрмә­тен-нән дип уйлыйм. Әткәем Әд-һәмнең Борай районы “Алга” гәзитенең актив авыл хәбәрче-се булганлыгын искә төшерү дә урынлы. Әнкәем Гөлүзә татар халык җырларын, әкиятлә-рен яхшы белә иде. Без шулар­ның йогынтысында үстек. Фән­зил абыем (инде мәрхүм) саратов, вятка, тальян гармуннар­да, хромкада өздереп уйный, күкрәк тавышы белән моңлы итеп җырлый иде. (Бү­генге татар, башкорт эстрадасында тамак, борын белән җырлаучы­лар “йолдыз” булып йөри).
Туган телгә мәхәббәт тәр­бия­ләгән әткәм-әнкәмә, абыема рәхмәтем чиксез. Инде урыннары җәннәттә булсын. Китапка тартылуыма ярдәм иткән Әҗәк урта мәктәбе укытучылары Мөнирә Мәгъзумова, Маһира Вәлиева, Миләүшә Гатауллина, Кадим Шәрипов, Борис Фаюршин, Ирек Фәрхетдинов, Венера Вәлиәхмәтованың исемнәре һәрчак йөрәк түремдә.
Башлангыч сыйныфларда укыганда булган бер күңелсез хәлне дә искә төшереп үтим әле. Укытучы апа мине заклепкалы клеш чалбар кигән, галә­мәт озын чәчле, киеменнән тә­мәке исе аңкып торган бер абый үзе генә утырган (унынчыда укыгандыр дип уйлыйм) сыйныф бүлмәсенә алып керде. Тез буыннарым калтырап, маңгайга тир бәреп чыкса да, апа кушкач, кулыма китапны алып, шактый йөгерек итеп укый башладым. Аннары апа китапны теге әзмәвергә тоттырды. Бик авырлык белән укый иде бу. Көләсе килә, ләкин куркыта. Әзмәвер­нең, үгез кызыл чүпрәк күргәндәй, миңа карап алуы да шөрләтә.
Гомеремдә беренче бу “мастер-класс” күрсәтүемнең нәти­җәсен озын тәнәфестә тойдым. Озак еллар “икеле” атында “берле”ләре белән суккалап наданлык юлыннан һәркөнне мәктәптән өенә җилдерүче озын чәчле абый бер-ике тапкыр тибеп, сугып алды.
Әмма бу күңелсез хәл мине китаптан аермады. Авыл, мәк­тәп китапханәлә­реннән алып укыганнардан Нурихан Фәт­тахның “Итил суы ака торур”, Ибра­һим Абдуллинның “Хуш, Рим!”, Зәйнәп Биишеваның “Кимсетелгәннәр” романнары аеруча истә калган.
“Мәңгелек мәхәббәт” дип җырлый­лар. Китапка мәхәббәт аңардан һич калышмый, ми­нем­­чә. Кайбер гашыйк җаннар­ның кинәт кенә аралары суына. Ә китап белән алай булмый. Ул шатлы­гыңны да, кайгыңны да тоя, кабул итә, өстәвенә, хә­зинәләре белән сине яшәү рельсларына кабат бастыра, дөрес юнәлеш күр­сәтә. Ул беркайчан да ташламый, сатмый.
Тагын бер гыйбрәтле, фә­һем­ле фактны искә төшерәм. Картәтием Шәйдулла Әхмә­дулла улы 1905 елда туган. Октябрь революциясе булгач, яңа хаким­нәр, ягъни кызыллар дини китапларны, искелек калдыгы дип, күпләп яндыралар, таптыйлар, ерткалыйлар. Ни үкенеч, гарәп имласындагы китаплардагы дин тәгълиматы гына түгел, дөньяви гыйлем дә көлгә әйләндерелә. Ул вакытта 12 яшьтә булган Шәйдулла Әҗәк авылы тиреслек-чүпле­гендә ниндидер могҗиза белән янмый калган китапларны төн­лә табып алып кайтып, чүпрәккә төреп яшереп куя. Кемдер аны кача-поса гына гарәпчә укырга-язарга өйрәтә. Мин өлкән сыйныфларда укыганда: “Кем иде ул?” — дип төпченсәм дә, картәтием җавап бирмәде. Нишлисең, заманалар шундый иде...
Хәвефле, хәтәр елларда да китаптан аерылмаган, аңа тугры калган әби-бабалары­быз­ның ныклы рухы алдында баш ию бик дөрес булыр бүгенге китапсызлык чорында!
Шәйдулла Зөбәеров дистә еллар дәвамында авылның мулла-мөәзине вазыйфаларын җиренә җиткереп башкарды. Үзенең хезмәте өчен югары таксалар куеп, сәдаканы сорап алмады (андыйлар хәзер буа буарлык!). “Сине чакырган кешенең өстәл әзерләп ашатуы сәдакага тиң”, — ди иде. Үрдәк-каз оялары үрүче, күзнең явын алырлык көянтәләр ясаучы, тире иләүче, йорт тирәсе, алмагачлар тулы бакчасы һәм үзе гел пөхтә булган картәтием гади, тыйнак, әмма гыйлемле, мәгънәле тормыш юлы кичерде. Озак авырмыйча, 1988 елның язында якты дөнья бе­лән хушлашты. 12 яшеннән көл арасыннан Аллаһ исеме белән бәйле хәзинәләрне эзләп тапкан картәтиемнең иҗади рухы миңа да күчкән, күрәсең!
Башкортстан “Китап” нәш­рия­тында 2018 елда “Акчарлак­лар” әдәби алма­нахының чираттагы чыгарылышы дөнья күрде. Мин фәкыйрегезнең дә анда уннан артык шигыре кер­гән. 51 яшемдә, халыкча әйтсәк, “общак”та булса да китапны кулыма алдым дип сөе­нергә генә кирәктер, диярсез. Ашыкмагыз! Бу кулга алып, кыштырдатып укый, автограф куеп бүләк итәрлек китап түгел­леген күргәч, кәеф нык бозылды.
Кыскасы, 51 яшемдә электрон китабым дөнья күрде. Быел миңа 55 яшь тула. Мәка­ләләрем, җырлар текстлары авторы буларак һәм шигырь­ләрем аша республикада иҗа­тымны беләләр, хөр­мәт итәләр, китабымны сорыйлар.
Шагыйрь буларак, Язучылар берлеген дә, “Китап” нәшрия­тын да ихтирам итәм. Соңгы елларда нәшер ителүче китап­ларның авторлары кабатлана. Күмәк җыентык­ларда да — алар, аерым итеп чыгарырга да юлын табалар.
Кибетләрдә китап аз түгел. Зур күләмле, чагу бизәкле, әмма рухи табышсыз макулатура белән кибет киштәләре, китапханәләр тулган. Тузан җыеп яталар. Күптән мәрхүм классикларыбыз һәм бүгенге талантлы берничә автордан башка анда укырлык нәрсә дә чамалы.
Шундыйрак тәкъдимем дә бар. Берлеккә әгъза булып керү өчен ике китап чыгару мотлак, диләр. Чын талантларга гәзит-журналлардагы әсәрләре аша да бәя биреп була бит. Алайга китсә, берлеккә кереп, рәсми рәвештә язучы, шагыйрь булып йөрүче­ләр арасында балкып торган талантлар ул кадәр күп түгел. Башкортта Рәшит Назаровка, Рәис Түләккә, татарда Салават Рәхмәтуллага алмаш күренмә­ве безне сагайтырга тиеш.
Менә минем алда Башкортстан Язучылар берлегенең ХIII съездында (2001 ел) халык шагыйре Равил Бик­баев­ның отчет доклады. Ул заманда ки­тап хәлләре әлегедән күпкә яхшырак булган. Равил Төхвәт улы, бүгенгебезне алдан күргәндәй, борчылып, болай дип чыгыш ясаган:
“Туксанынчы еллар башында ил күләмендәге хәлләрдә “Китап” нәшриятына җиңелгә туры килмәде. Бәяләрнең котырынып үсүе, чик-чаманы бел­мәгән инфляция, кыргый базар милли китапның арытабангы яшәешен шик астына куйды. Әгәр дәүләт ярдәме булмаса, башкорт китабы нинди хәлдә булырын күз алдына китерү дә куркыныч. Ә бит китапның һә­лак булуы — язучылар, әдә­бият өчен генә фаҗига түгел. Китапның һәлак булуы — мил­ләтнең, тоташ дәүләтнең һәлак булуы ул. Бу — дәүләтне туендыручы, аңа яшәү көче бирү­че барлык рухи нигезләр­нең җимерелүе дигән сүз.
Яңа меңьеллыкта барлык милләтләр һәм дәүләтләр Кыя­мәт көне белән генә чагыштырырлык зур сынаулар аша үтә­чәк. Һәм кулларында милли китап булган илләргә һәм халыкларга яңа чорга капкалар җи­ңелрәк ачылыр...”
Равил Бикбаевның бу сүз­ләренә нәрсә генә өстәп әйтергә мөмкин?!
Бүгенге көндә мин Гали бине Әбү Талибның “Нәһҗ әл-бәлага” — “Сөйләм осталыгы юлыннан” дигән гаять зур китабын укыйм. Ислам дөнья­сында әһәмияте буенча Ко­ръән­нән генә калышучы бу рухи хәзинәне татарчага Мөхәммәт хәзрәт Галләм һәм аның фикердәшләре тәрҗемә иткән.
Ислам дөньясының иң зур имамы, фәйләсүфе Гали бине Әбү Талиб менә нәрсә дип әйтеп калдырган: “Лаек булганнан артык данлау — ялагайлык, ә кешегә тиешенчә бәя бирмәү — я телсезлек, я көнләшү”. “Гыйлем — затлы ми­рас, яхшы гадәтләр купшы яңа кием­нәргә тиң, уйланулар — иң саф алтын”.
Хак сүзләр. Гыйлемне без һәрвакыт китап аша алганбыз, киләчәктә дә бу шулай дәвам итәчәк. Һәр электрон басма — ясалма, җитмәсә, ми, акыл эшчән­леген тоткарлый, адәмне зомбилаштыра. Кәгазь китап­лар­ның югалуына юл куймыйк!
Китапны нигә хәзер аз укыйлар яки бөтенләй укымыйлар соң? Минемчә, ясле-бакчаларда, мәктәпләрдә башкорт, татар тәрбиячеләре, педагогларның милли рухы мактанырлык тү­гел. Матур, ягымлы тавыш тембр­лы абый-апалар юк. Китапны дәресләрдә сәнгать­ле итеп кычкырып уку, укыту юк дәрәҗә­сендә.
Китапның киңкүңеллелеккә, бердәм­леккә, ихласлыкка гына өндәве һәркемгә билгеле. Китаплар буш, арзан, мәгънә­сез, өметсезлек чишмәсенә әйлән­мә­сен иде. Язучылар берлеге, “Китап” нәшрия­ты, галимнәр, укытучылар белән берлек­тә, киләсе буыннар китапсызлык чоңгы­лына төшеп, рухи кыйм­мәтләрне югалтмасын өчен акыллы, эшлекле чаралар күрерләр, дип ышанасы килә.
Фәрит Фаткуллинның 19 ноябрьдәге мәкаләсен Габдулла Тукайның “Китап” шигыре бизәп тора. Шәехзадә Бабич­ның “И китап!” шигыре исә менә болай башланып китә:
Ап-ачык тор һәрвакытта,
И китап! Баксам сиңа,
Чын, асыл нигезле җирдән
Күп белемнәр бир миңа!
Бу юлларны язганда ша­гыйрьгә 15 яшь булган...

Рәзиф Зөбәеров,
эшче хәбәрче, шагыйрь.