“Шигъриятнең максаты - халыкны югары рухта тәрбияләү”

– Сүзне иҗатка ничек килүеңнән башлыйк.
– Иҗатка килүдә һәркемнең үз юлы була торгандыр. Бәләкәй чакта язышырга омтылдым, дип әйтә алмыйм. Әкият, кызыклы яки кызганыч хикәят ишеткәч, китап укыгач, андагы вакыйгалар эчендә кайнап, төрле хыялларга бирелә идем. Ләкин ул хыялларны кем­гәдер белгертү, кешеләргә чыгару кайда инде ул?! Шуны ачык итеп әйтә алам: кечкенә вакыттан ук иҗат белән шөгыльләнгән кеше­ләргә карата миндә – зур ихтирам, олы хөрмәт, аларга карата булган сөю хисе күңелемдә гомер буе яшәп килә. Мәктәп елларыннан ук Мостай Кәрим, Наҗар Нәҗми, Марат Кәримов кебек шәхес­ләрнең исемнәре гомер­леккә хәтеремә сеңгән иде. Беренче тапкыр чын иҗатчыны бишен­че сыйныфка күчкәч, үзе­безнең мәктәптә күрдем, әмма исем-фамилиясе белән таныш идем, чөнки аның мәкалә­ләре, хикәя­ләре һәм шигырьләре район һәм республика гәзит­лә­рендә басылып торгач, безнең авылда аны белмәгән кеше булмагандыр. Сүз Башкортстанның атказанган, Русия Федерациясе мәктәп­ләре­нең атказанган укытучысы, Татарстан Мәгариф министр­лы­гының Каюм Насыйри бүләге иясе, мәгъри­фәтче, шагыйрь һәм язучы Вил Казыйханов турында бара. Аның алып барган һәрбер дәресе безнең өчен бәйрәм булгандыр, чөнки ул укучылар белән якын итеп аралаша, сөйләшә белә иде. Нәкъ шул вакытларда минем күңелемдә “Эх, Вил абый кебек булып булса иде!” дигән хыял яралды. Үзем белән бергә күңе­лем­дәге хыялым да үсте, һәм ярат­кан укытучым образы гомер юлымда маяк булып балкып торды.
Мәктәптә ул елларда иҗат итәргә өйрәтәләр иде. Урыс, татар теле дәреслә­рендәге язма бирем­нәр иҗатка бәйлә­нешле булды. Алар уйлану таләп итә иде.
Үземә үрнәк итеп алган укытучым Вил абый Казыйханов урыс телен яхшы белгәч, минем дә аны өйрәнәсем килде. Шул ният белән 9нчы сыйныфка Дүртөйленең 2нче урыс мәктәбенә (инша язып!) кердем. Армия сафларында хезмәт иткәндә округта чыга торган гә­зиткә солдатлар тормышы хакында берничә мәкалә язарга туры килде. Шулар, бәлки, иҗатка булган сәләтемне үстерергә ярдәм иткәндер дип уйлыйм. Очучы булу хыялымнан ваз кичкәч, тормыш маягым – укытучым Вил Суфиян улы кебек университетта укырга хыялландым һәм шуңа ирештем.

– Кулыңа каләм алып беренче иҗат җимешләрен тудыра башлаган чакла­рың истәме?
– Шигърияткә, гадәттә, күпләр зур-зур тетрәнү­ләрдән соң килә. Фаҗига кичер­гәннәр шигърияткә тартыла (шагыйрь булып китә алалармы, юкмы – монысы икенче мәсьәлә). Мин армия сафларында хезмәт иткәндә коточкыч тетрәнү кичердем: полк өстенә истребитель очкыч төшеп шартлагач, янымда бөтен киеме, гәүдәсе янып шәрә калган полкташларымны күреп, кайбер­ләренең шул килеш сызланып, кычкырып йөгереп йөрү­ләренә җан әрнеп өнсез калганым истә. Икенче тапкыр зур тетрәнү яшьли корган гаиләм таркалгач булды. Ул чагында дөньям җимерелеп, бар булмышымны ут ялмап алды да, чит җирдә җанымның ялгызлыгын тоеп, сагыш дәрьясына баттым.
Беренче шигырьдән соң күңелдә туган шигъри юлларны язып бара башладым. Дүрт ел эчендә байтак шигырьләр тупланды. 1989 елда Авыргазы районына кайткач, бер­ни­чәсен район гәзитенә тәкъдим иттем. Аларны бастыра башладылар. Шуннан “Кызыл таң”га хатлар җибәрә башладым. Анда да басылгач, кыюлык янә артты. 2005 елда Вил абый ярдәмендә “Каеннарым мине көтәләр” дигән үз­нәшер шигырьләр җыентыгын чыгардым. 2000 елда минем сүзләргә Мөфтәдин абый Гыйләҗев язган “Каеннарым мине көтәләр” дигән җыр белән Радик Динәхмә­-товның аудиокассетасы чыккан иде, шуңа беренче китабымны шул җыр исеме белән атадым.
Әлбәттә, иҗатымның үсешенә күп кенә редакция хезмәткәрлә­ренең йогынтысы бәяләп бетергесез.

– Иҗат сиңа нәрсә бирә?
– Иҗат – ул минем күңел халә­тем, фанилык турында уйлану, күңелемдә туган сихри дөнья матурлыгына соклану урыны дияр идем. Тормышымда шатлык килсә, я мәшәкатьләрдән арып, күңел төшен­келеген сизсәм, минем җа­ным иҗаттан үзенә җылылык һәм ләззәт таба. Даими рәвештә бу йөрәккә ятышлы мизгелләрне кабатлыйсым килә һәм җаным шигърият иленә ашкына. Мондый мизгелләрне иҗатчылар “илһам­лану” дип атый.
Халыкка тәкъдим итәрдәй әсәрне тудыру өчен күп көч салырга, белем тупларга, үзеңдә булган сәләтне үстерергә һәм камилләштерергә кирәк. Күңелеңдә шытып, йөрәгең аша үткән иҗат җимеше генә чын әсәр була ала, һәм ул, һичшиксез, укучы йөрәгенә үз юлын таба. Чын әсәрләр күбрәк туып торган саен, шигърият сөю­челәрнең, туган тел тәмен тоючы­ларның саны арта, алар матурлыкка омтыла башлый. Шулай итеп, шигърият кешеләргә дөнья ямен күрсәтеп, аларга яхшылыкка таба юл ача. Мин дә иҗатым белән бу эштә халкыма кулымнан килгәнчә хезмәт итәргә тырышам. Әгәр туган халкым минем бу хезмәтемне күреп, аны чын күңеленнән кабул итсә, мин бик бәхетле булыр идем. Шигъри­ятнең төп максаты – халыкны югары рухта тәрбия­ләү­дәдер, дип уйлыйм. Шуның өчен иҗатымны шул максатка юнәл­тергә тырышам: кешеләрне борчыган, хафага салган проблемаларны күтәрергә омтылам, ши­гырь­ләргә төпле фикер салу өчен даими рәвештә белемемне арттыру өстендә эшләргә кирәк­леген дә исемнән чыгармыйм. Шулай булгач, иҗатым миңа нидер бирергә тиештер, дип уйламыйм, мин үзем аның бер колы булып, аңа хезмәт итәргә һәм булган көчемне, сәләтемне аңа багышларга тырышып иҗат итәм. Бу өлкәдә ирешкән уңышларым булса, шатланам, хыялла­рымның челпәрәмә килүен күреп, әрнү­ләрдән өз­гә­ләнәм. Нишлисең, иҗатчының асылы шушыдыр: әрнү, сызлануларны җиңеп, күңелеңдә киләчәккә өмет очкыннарын сүндерми саклап калуыңнан канәгатьлек хислә­рен тою, шул хисләрне укучы­ларың белән бүлешү...

– Чын шигърияткә нинди билгеләмә бирер идең?
– Шигърияттә шигырьгә хас булган кануннар, таләпләр гасырлар буена яшәп килә. Шигъри әсәр аңа гына хас булган сюжетка корылып, төрле метафоралар, чагыштырулар аша, нәфис сүз алымнары кулланылып, чагу образ тудырырга һәм шуларны ритм, рифма таләпләренә туры китереп, төпле фикерне укучылар аңына җиткерергә тиештер, дип уйлыйм. Кемдер акыллы фикергә өстенлек бирә, кемдер үзенчә­лекле образлар тудырырга оста була. Шуның өчен дә шигъриятебез күпкырлы һәм күптөрле.
Шигърият җәмгыятьтә тәрбия эшен алып баруның бик уңайлы һәм югары нәтиҗәле ысулы булып торган. Юкка гына борын-борыннан юлбашчылар үз янында яхшы шагыйрьләрне тотмаган һәм ша­гыйрьләрнең дәрәҗәсе дә бик югары булган. Чөнки идарәче зат шагыйрьләр аша үзенең сәясәтен нәфис сүз белән халык­ның аңына сеңдерә алган, шул сәбәп­ле ызгыш-талашсыз гына күп вакыт иле белән идарә иткән.
Тарихка күз салсак, шуны күрәбез: ата-бабаларыбыз халык авыз иҗаты аша шигъриятне, матур сөйләмне яраттырырга тырышкан. Моңа дәлил итеп бишек җыр­ларын, тәрбияви фикерләр белән сугарылган халык әкият­ләрен һәм мөнәҗәт­ләрне алырга була. Хәзер болар безнең көнкү­рештә күз алдыннан югалды, дияргә була. Ә бит без үскәндә болар киң таралган иде! Аннан башка, мәктәпләрдә ана теле, әдәбият дәресләренең сәгатьләре күп иде, шигърияткә лаеклы игътибар бүленә иде, күп кенә шигырьләр гомер­леккә ятлап алына иде. Бүген мәктәп укучысына белгән шигыреңне яттан сөйләп күрсәт әле, дисәң, уңай җавап алуга шикләнәм, чөнки ана теле, әдәбият дәресләренә сәгатьләр кыскартылды. Мәктәпләрдә, югары уку йортларында телләрне өйрәнүдә иң җиңел юлны сайладылар: балалар озын текстларны укымый, шуның өчен озын матур итеп язып та, сөйләп тә торасы юк, кыска гына мәгълүмат бирсәң, шул җиткән, янәсе! Кайда монда тел байлыгын, аның төс­мерләрен төшенү, телнең тәменә игътибар итү?! Ә болар яшь буын вакил­ләренең эчке дөньясын үсешсез калдыра, аны ярлыландыра. Бүген кеше­ләрнең күбесе ши­гърияттән ераклашты, иң зур гөнаһ – гайбәт сату – аларга якынрак та, уңай­лырак та. Хәзер халыкның зәвыгы шундый төште ки, гайбәт сатучылар аларның эчке дөньясын яулап алды да, блогерлар булып, миллионерларга әве­релде, чөнки аларга халык та, сәүдә­гәрләр дә акчаларын кызганмый. Ә бит шуларның күбесе китап уку, гәзит-журналга язылу турында уйламый да, акчасын кызгана. Бер уйласаң, болар коточкыч хәл, кешелекнең һәлакәткә атлавын күрсәтә.

– Үзеңнең иҗатың шул таләп­ләргә туры килә, дип уйлыйсыңмы?
– Шигырь язучы буларак, шигърияттә яшәп килгән кануннарны, шигырьгә карата булган таләпләрне һәрвакыт истә тотарга тырышып эш итәм. Каләмдәш­ләремнең иҗатын даими рәвештә күзәтеп барам. Бу эштә минем өчен “Тулпар” журналы зур әһәмияткә ия. Шуны да әйтеп үтәргә кирәк: “Кызыл таң”, “Өмет” гәзитләре республикабызда яшәүче язучы һәм шагыйрь­ләр өчен күбрәк урын бүлсен иде.
Камиллекнең чиге юк, диләр. Белеп торам, миңа да иҗатымны камилләштерү өстендә эшләргә кирәк. Иҗатыма халкым нинди бәя бирер? Бу сорауга күңелем бер дә битараф түгел.
Шигъриятне җәмгыять, кешелек файдасына куллану – шигырь язучының, шагыйрьнең генә эше түгелдер, ул дәүләт органнарының да хәстәре булырга тиештер, дип уйлыйм. Аларга матбугатта җитәрлек урын бүленергә, иң-иң дигән­нәрен мәктәп программаларына кертеп, шулар ярдә­мендә яшь буынны тәрбияләү эше оештырылырга тиеш, дип саныйм. Бү­генге көнүзәк мәсьәләләр булып хал­кымның киләчәге, аның бердәмлеге, из­гелеккә омтылуы, татар телен саклап ка­лу һәм аны үстерү турындагы чаралар тора.

– Аерым авторларның әсәрләрен күп укыйлар. Мәсәлән, Зифа Кадыйрованы. Моның сәбәбен син ничек аңлатыр идең?
– Беренчедән, күп кешеләр укысын өчен, белүемчә, ул үзе күп көч салды: районнарга сәфәр кылып, китапханәчеләр белән очрашып сөйләшеп, китапларын тәкъдим итү чаралары уздырып, күп кенә укучылар туплады. Мондый эшчәнлек белән һәр иҗатчы шөгыльләнә алмый. Эш монда Зифа Кадыйрованың укымлы әсәрләр язуында гына түгел, булганнарын тәкъдим итә белүендәдер. Икенчедән, алда билгеләп китүемчә, соңгы елларда халыкта зәвык, матурлыкка соклану, изгелеккә омтылу дигән төшенчәләр югалды, чөнки алар турында хәстәрлек күрүче юк. Аның әсәрләрендә кеше аңында уелып калырлык бөек тирән фикерләр дә юктыр, бәлки, ләкин укыйлар, моның өчен дә зур рәхмәт. Тел байлыгын үстерүдә бик үк булмаса да, телне саклауда аның өлеше бар.

– Зифа Кадыйрова бер өлеш татар укучысының яраткан язучысына әй­ләнде. Әлбәттә, аны укучыларның күпчелеге – хатын-кызлар. Китапларын ябырылып укуларын реклама белән генә бәйләп аңлатмас идем. Төп фактор – эчтәлек. Зифа Кадыйрованың әсәр­ләре һәркем өчен дә газиз булган гаилә проблемаларын күтәрә, ул шуның белән укучы күңелен яулый. Һәм, әлбәттә, язучы теленең, гадилеге, аңлаешлы булуы да мөһим. Ул кулына китап тотмаганнарны да укырга мәҗбүр итте.
Ә Атнабайның популярлыгын ничек аңлатыр идең?

– Атнабайның популярлыгы аның халыкчан булуыннан киләдер. Халык арасында ул – үз кеше. Гадилеге, җор теле белән. Ул тудырган образлар да халкыбыз күңеленнән чыккан. Атнабай үзенең шигырьләре белән халыкның үз­аңын үстерә белде, халыкны яшәгән дөньясын күрергә өйрәтте, күпләргә кеше буларак та үрнәк булды. Ул күпләрнең күңе­лендә йөрткән уй-фикер, хис-тойгыларны шигъри юлларга салып, гади итеп әйтә белде. Атнабай халыкка сөю хисләрен күрсәтеп, аңа хезмәт итте. Шулар өчен халык аны яратты һәм ярата да...

Мөнир ВАФИН әңгәмәләште.