Бавырымда таш булган улым

Керә-керешкә үк:
– Саумысыз, Халидәттәй, ничек, йоклап булдымы соң? Хәл-әхвәлләрегез ару гынамы? – дип, көрәктәй кулларын карчыкка сузды.
Анысының әле юньләп таныш та булмаган кешенең болай олылавына күңеле булып:
– Синең хәер-фатыйхада, улым, Аллаһка шөкер, исән-имин! Менә чәйләп алыйк та, аннары эшебез турында тәфсилләп сөйләшербез, – дип куйды.
Чәй табыны артында икесе дә авызларына су капкан кебек утырдылар. Фәндәр, әбинең тәбикмәкләрен авыз итә-итә, бүлмәне җентекләп күздән кичерде. Аш-су бүлмәсе чиста-пөхтә итеп җыештырылган, артык савыт-саба, чүпрәк-чапрак күрмәссең. Заманча ук булмаса да, бүлмәдәге җиһазлар картларча түгел.
– Бик уңган апага охшап торасыз, йорт-җирегез бигрәк төзек! – дип мактамый булдыра алмады Фәндәр.
– И рәхмәт, улым, тырышып ятуда, менә электр җиһазлары бераз искерде, тирә-якта янгыннар булганы ишетелеп тора, уйладым-уйладым да алмаштырырга булдым әле. Хакын тиешенчә сорарсың. Кара инде үзең, кай җирләрне төзәтәсең, алмаштырасың. Мин инде аны белеп тә бетермәм. Картсыз, бала-чагасыз ялгыз карчык мин.
Халидә әби чынаякларын җыеш­тыр­ганда Фәндәр барысын да үлчәп-барлап чыкты. Үзе эченнән генә: “Бәй, бер дә балалары булмады микән-
ни?” – дип уйлады. Алай дисәң, диварларда картының да, улыдыр инде, бераз яшьрәк кешенең дә, ниндидер хатын-кызның да фотосурәтләре эленеп торуына игътибар иткән иде инде.
– Хәзер, апа, мин район үзәгенә җилдерәм, ниләр кирәген чамала-
дым, – диде ул эшлекле кыяфәт белән.
– Юк-юк, улым, бергәләп барабыз, үземә ошаган җиһазларны гына алырга күнеккәнмен мин. Такси белән кирәгемә гел барып торам...

Фәндәр, сәерсенеп, әбине күзәтте. “Бигрәк үзсүзле икән!” – дип уйлады, ләкин дәшми калды. Олы кешене рәнҗетүең бар. Кара соң: зәңгәр чәчәкле бумази күлмәге өстеннән билен буып торучы йон камзулы, башындагы кып-кызыл мәк чәчәкләре төшкән яулыгы бик килешә үзенә. Йөрешләре дә җитез, яшьләрнекедәй, бер дә чатанлап-аксап атламый.
– Ничә яшьтә сез, Халидәттәй? – дип сорамый булдыра алмады Фәндәр, кызыксынып.
– Әле миңа 90 яшь тә юк, улым, кыш уртасында гына тутырам, Аллаһы бирса, – диде дә әби, рәхәтләнеп, өен яңгыратып көлеп җибәрде.
Фәндәр дә ак тешләрен күрсәтеп елмайды. Шаян кешеләрне ярата ул!
Менә Фәндәрнең искерә төшкән машинасы кузгалып та китте. Ярап тора шулай авыл саен электр үткәреп йөрергә. Пенсиягә аз-маз вакыт калды, тамак туйдырырга җитә бу эшләре, акмаса да тама.
– Кара, улым, көзнең соңгы көннәре бугай, табигать әллә ничек моңлы-сагышлы бүген. Агачларда бер генә яфрак калсачы. Ачы җил әнә ничек котырына, берәр яфрак ялгыш онытылып калмасын, дип тырыша бугай.

Халидәттәйнең бу сүзләрен эндәшми генә тыңлый Фәндәр. Үзенең дә гомер көзе килеп җиткән, ә әбекәйнең инде ул – кышка килеп терәлгән.
Кирәк-яракларны кибетләрдән алып, әбинең өенә кайтканда караңгы төшеп килә иде инде.
– Мин, әби, иртүк килеп җитәрмен. Аллаһ ярдәме белән иртәгә эшкә тотынырбыз, – диде дә Фәндәр, ашыгып кайтып китте.
Юл буе әбинең бөтенләй ялгыз булуы, шушы яшьтә берүзе дөнья көтеп ятуы турындагы уйлар тынгы бирмәде. Ул башка авылдан иде, шуңа кешедән дә сорарлык түгел. “Иртәгә сөйлән­дерермен әле үзен җайлап”, – дип уйлады ул. Өйдә аны 80не тутырган әнисе көтә иде. Әнә бит: “Улым, кайттыңмы?” – дип өзелеп тора, ашын да өлгерткән. Аяклары көчкә-көчкә атласа да, кыштыр-кыштыр шулай йорт эчендәге эшләрне бетереп тора ул.
Караңгылы-яктылыда Фәндәр тышка чыкса, куркып китте. Бөтен җир шыкырдап туңган, аның өстен юка гына кар катламы каплаган. Кыш килгән! Моның бу чын кыш түгеллеген белсәк тә, шулай дибез. Әллә ничә тапкыр эретәчәк әле!

...Халидәттәй бүген кичәге сыман шәп-шәп атламый. Әллә ни булган! Йөрүе дә, сөйләшүе дә сүлпән тоела. Фәндәр эшләгәндә дә бик кысылып бармады, аш бүлмәсендә кыштыр-кыштыр килде, пешеренеп азапланды. Җайлап кына эшләр дә төгәлләнде, кичке дүртләрдә әби останы табын янына дәште.
– Халидәттәй, кичәдән бирле борчып торган соравымны бирәсем килә, кызыксынганга гаепләмәгез. Шушы яшьтә ничек берүзегез яшисез? Берәр социаль хезмәткәр булыша торгандыр ич?
Әби башта гаепле кешедәй елмайгандай итте, аннары моңсуланып, бөрешеп калгандай булды.

– Тыңла алайса, бик беләсең килгәч... Картым үлгәндә миңа 80 яшь иде. Ул да шул чамада. Бик матур, бик тату гомер иттек. Алтын куллы иде мәрхүм. Менә бу йортны икәүләп салдык. Мин гомер буе колхоз конторында баш хисапчы булып эшләдем, картым агроном иде. Колхоз дип көн-төн җиң сызганып чаптык, ал-ялны белмәдек. Алай дисәң, барысы да шулай яшәде инде. Ихата тулы мал-туар, кош-корт булыр иде, барысына да ничек өлгерелгәндер. Бер кызыбыз, бер улыбыз туды. Кызыбыз Наилә, 20 яшендә үк, тормышка да чыга алмыйча гүр иясе булды. Башкалада институтта укый иде, кайткан чакта юл фаҗигасенә тарыган, шунда ук җан биргән, бахырым, – диде дә, күзләре яшьләнеп, читкә борылды.
Озак кына дәшми утыргач, “Әле кызым исән булса, ул да 70тән узган булыр иде инде”, – дип куйды.
– Ә улыгыз, әнә теге фотода ул түгелме? – дип сорап куйды Фәндәр.
– И улым, бавырымда таш булып утырган нәрсә бу минем, ләкин сөйләми булдыра алмыйм, күреп торам, минем өчен бик борчылдың, ахры.
Улым исән, югыйсә. Ходаем, кичер, балам турында шулай сөйләгәнгә. Юньсез бәндә булып чыкты. Ике тапкыр өйләнде, берсендә дә юне булмады. Хатыннарын сайлый белмә­деме, үзе шундый эт каешы булып чыктымы, аңламассың. Хәмерне бик яратты, сугышып эләккән чаклары да булды. Эшләвенең дә рәте бар микән... Баласы да булмады, ичмасам. 60тан өстә хәзер, шәһәрдә ялгызы яшәп ята. Кайдадыр төзелештә эшли бугай, соңгы вакытта кайтып күренгәне дә юк. Атасы исән чагында каты гына иманын укыткан идек, үпкәләде, бөтенләй баш бирми башлады.
Атасын җирләргә кайтты шулай да. Анда да йорттан мәет чыгу белән туганнар алдында гауга куптарды. “Өеңне сат та миңа барып яшә, ашарыма пешереп, керләремне юып торырсың”, имеш! Барган ди! Йортларын сатып, баласына киткән күпме картларның ничек көн итүен белмиләр ди! Андый хәлләр белән дөнья тулган! “Юк, улым, бармыйм! Торалганча үзем торам...” – дидем шунда, кистереп. Шуннан соң бөтенләй башы белән югалды.

Мин каты чирләп китсәм дә кайтмас микән? Югыйсә, авыл Советында әйттеләр: ата-анасы хастага калганда балаларын юллап табып, үзләрен караталар икән, дип. Аның караячагына да ышанычым юк, хатыны да булмагач. Авылдашлардан берничә тапкыр ишеттем: машинасында авылга кадәр кайта, ди ул, тик кинәт кенә борылып китә дә бара, ди. Юлдан язган, дип әйтимме инде? Кешедән яхшы түгел!
Фәндәр Халидәттәй сөйләгәннәрне һушы китеп тыңлап утырды. “Тәрбиясе шундый булган”, дип уй йөртергә дә ашыкмады, үзе бик сабыр, миһербанлы апага охшаган ич. Фәндәр үзе исә әнкәсен карыйм, дип, икенчегә өйләнергә дә кыймады. Читтән хатыныннан аерылып кайткач, сеңлесеннән: “Сез озак карадыгыз”, дип, үзенә алып кайтты анасын. Бер сүзеннән чыкмый! Авыр булса да түзә. Ир кешегә хатын-кызны каравы җиңел түгел...

Сөйләп бетергәч, Халидәттәй авыраеп китте. Әллә ничек агарынды, күзләре дә томаланды бугай. Күңелен бушатуы да җиңел түгел шул олы кешегә! “Улым, акчамны түлим дә ятыйм әле, әллә нигә буыннарым йомшап китте”, – диде ул. Акчаларын санап, Фәндәрнең кулына тоттырды.
Нәкъ шул вакытта сак кына ишек шакыдылар. “Үзем! Үзем!” – диде Фәндәр, әби егылып-фәлән китмәсен тагын, дигәндәй, йөгереп барып ишекне ачты. Ә анда үзе белән яшьтәш, нәкъ диварда эленеп торган фотосурәттәге кеше басып торганны күргәч, артка чигенде. Улы кайткан! Нигә ишек шакып тора инде, чит кеше сыман?
– Улым! – дип бер генә сүз әйтте Халидәттәй.

Анасына баласы – иң кадерлесе инде, нинди булса да... Сикереп торып улына каршы укталганда гөрселдәп идәнгә барып төште.
Ике ир сүзсез генә әбине диванга сузып салдылар. “Ашыгыч ярдәм” машинасы килеп җиткәнче ләм-мим сүз дәшүче булмады. Әбине караган табиб егет тиз-тиз кан басымын үлчи башлады, йөрәк тибешен тикшерде. Тик соң иде инде... 90 яшен тутырыр-тутырмастан, гомеренең нәкъ кышын-
да, табиб кулында һәм иң кадерле кешесе – улы янында әби җан тәслим кылды.
Фәндәр аның бердәнбер улының: “Әнкәй, мин кайттым бит, гафу ит ми­не... вакытында кайтмавым өчен...” – дип пышылдаган сүзләрен аермачык ишетеп торды һәм акрын гына кузгалып чыгып китте.
Юл буе машинасын куды Фәндәр. Башында кайнаган шомлы уйларын якын китермәскә тырышты. Бүген күргән-ишеткәннәрне бөтенләй хә­тердән җуясы килде. Табигать тә шуны сиз­гәндәй: күбәләк-күбәләк кар бөр­текләре әле генә җиргә төшә, әле генә җилдә еракларга очып, күздән югала...

Әлфия ШӘЙХЛИСЛАМОВА.
Туймазы районы,
Кандра авылы.