Куркумы бу, әллә ышаныч җитмәүме?

Ничек кенә булмасын, эшлим дигән максат белән җир алып, төрле каршылыклар һәм сынауларны җиңеп чыгып, үзен чын фермер итеп күрсәтүчеләр аз түгел. Әйтергә кирәк, Русиядә дәвам иткән аграр реформалар чорында байтак авыл хуҗа­лыгы предприя­тиеләре бөлген­леккә төшеп таркалганда, фермерлар үзләрен җитештерүдә көчле һәм эш­ләргә сәләтле булуын күрсәт­те.
Әлбәттә, проблемалар аз түгел. Керем алу дәрәҗәсе түбән, банк кредитларының процент ставкалары югары. Ә инде әлеге категориягә караган хуҗалыклар­ның бик азы гына үзе җитеш­тер­гәнне базарда сату мөмкин­легенә ия булуын исәпкә алсак, аларның күпме хезмәте “җилгә очуын” күз алдына китерү кыен түгел. Фермерлар эшләргә, җи­теш­те­рергә өйрәнде. Шул ук вакытта, аларның үзара коопе­рациягә керергә теләмәве яки ашкынмавы күп сораулар тудыра. Ә бит әлегә кадәр Русиягә арзан азык-төлек белән “ярдәм итүче” көнбатыш фермерлары, нигез­дә, кооперациягә берләшеп эшли һәм уртак проблемаларны җиңелрәк хәл итә.
Кооперациягә керүнең өстен­леге нәрсәдә? Аларның икътисади, җитештерү куәт­ләре­нә нигезләнеп берләшүенә нәрсә комачаулый? Әлеге сөйләшүгә без кооперациягә кереп эшләүче фермер хуҗа­лыклары җитәкче­ләрен, бел­гечләрне, гомумән, гәзит укучыларны чакырабыз.
Авыл хуҗалыгы җитеш­терүе алга киткән илләрдә эре аграр холдинглар белән бергә фермер хуҗалыклары да үз продукциясен экспортлый. Русиядә сәүдә базарында соңгыларының өле­ше моңа кадәр зур булды. Алар­ның уңышлы эшләве, беренче чиратта, дәүләт субсидиясен тиешле дәрәҗәдә алуына бәйле. Чит ил фермерлары коопе­рациягә кереп эшли. Һәр­кай­сының проблемасы берлек­тә күтәрелә. Хөкүмәт алар белән исәп­ләшә. Русия белән көнба­тыш илләр арасында санкция “уеннары” башлангач, игътибар иткәнсездер, иң тәүдә фермерлар ризасызлык белдерде. Берәүләре сөт продукциясен экспортлый алмагач, җитештерел­гәнне парламент сарае мәйда­нына түкте, икенчеләре тракторга төялгән азык-төлекне шәһәр урамнарында бушатты. Чит ил фермерларының зарын бик ишетеп бармадылар.
Фермерлык хәрәкәтенең үсе­ше, дөнья тәҗрибәсе күрсә­түен­чә, беренче чиратта, алар­ның җитештерү, сату һәм тәэмин итү өлкәсендә үзара коопе­рациягә кереп эшләвенә бәйле. Мондый берләшү керемне арттыруга, хезмәт шартларын яхшыртуга һәм продукция җитеш­терүдә тотынылган чыгымнарны киме­түгә булышлык итә. Белгеч­ләр фи­керенчә, кооперациягә керү­нең ихты­яҗы шунда ки, базар мөнә­сәбәтләре шартларында алар үзгәрешләргә тизрәк яраклашырга сәләтле.
Гасыр башында Европа бер­легенә караган 15 илдә сатылган барлык авыл хуҗалыгы продукциясенең 60 проценты кооперативлар өлешенә туры килгән. Скандинавиядә илнең эчке һәм тышкы базарындагы аграр продукциянең 80 процентка кадәрен, шулай ук, кооперативлар җитештергән. Байтак илләрдә ит, сөт, ашлык, май, ашлама, шикәр чөген­дере, яшелчә-җимеш җитеш­терүдә кооперациягә керүчеләр мөһим роль уйный. Әлбәттә, Русиядә фермерлык хәрәкәтен туктатып булмаслык куәткә ия катлам итеп кабул итү өчен чирек гасыр вакыт кына аз. Әмма алар саны арта бара. Алар бүген 12 мең гектар авыл хуҗалыгы мәйданына хуҗа, ягъни гомум күрсәткечнең 6 процентына ия. Ил буенча һәр фермер уртача 58 гектарга хуҗа. Башкортстанда узган ел йомгаклары буенча 6 меңнән артык фермер хуҗалыгы тер­кәлгән. Үткән ел дәвамында әлеге категориядәге хуҗалык­лар өч йөзгә арткан. Әмма, сер түгел, алар бүген аграр пред­прия­тиеләр дәрәҗәсен­дәге дәүләт ярдәменнән ерак тора. Ә бит республикада җитештерелгән тулай ит күләмендә крестьян һәм фермер хуҗалыклары өлеше — 70, бәрәңгедә — 98 һәм яшелчәдә 83 процент. Сыер малының — 66, атларның 70 проценты шушы категория­ләрдәге хуҗалыкларда асрала.
— Фермерлар үзара коопе­рациягә кермәсә, табышны арттыра алмаячак, — дигән иде тармак министрының беренче урынбасары Азат Җиһаншин күптән түгел узган фермерлар форумында. — Фермерларның кооперациягә керүе иң актуаль һәм авыр проблемаларны — сезонлы басу эшләрен уңышлы үткәрү, продукция сату һәм аларны республика сәүдә базарына чыгару, кредитларны курыкмыйча алуны хәл итү мөмкинлеге бирәчәк. Кулланучылар кооперативлары оеш­тыруның отышлы ягы шунда — табышны кооператив түгел, ә аның әгъзалары ала.



Шәхси фикер буларак шуны да билгелисе килә. Фермерларга кооперациягә берләшер­гә кирәк­леген аңлату узган гасырның 30нчы елларында авыл крестьяннарын колхозга керергә үгет­ләүне хәтерләтә. Ирекле бер­ләшмәләрнең уртаклыгы шунда: һәр икесе дә үз милкеннән “колак кагармын” дип курка. Крестьян бар мөлкәтен күмәк хуҗалык өчен тапшырса, фермерларга “бер канат” астына бирү дә, шулай ук, югалтулар булмавына гарантия бирми. Ләкин, иртәме-соңмы, фермер хуҗалыкла­рына барыбер берләшергә туры киләчәк.
— Безнең сәүдә базарына эре федераль һәм транснациональ сәүдә челтәрләре үтеп керүен дәвам итә, аларның продукция поставкалаучыларга карата таләпләре ифрат көчле. Мондый шартларда, әлбәттә, иң авыры урта һәм кече малтабарлык җитештерүчеләренә — алар супермаркетлар киштәсенә үтә алмый, чөнки көндәшлек көчле. Әлеге проблеманы бары тик коопера­циягә берләшеп кенә хәл итеп булачак. Базарда акыл белән көндәшлек итү өчен, урындагы җитештерүчеләргә бер­ләшергә кирәк — бу аларга продукцияне күләмлерәк туплап тәкъ­дим итәргә дә мөмкинлек бирәчәк, — диде күптән түгел очрашуда Башкортстанның Сәү­дә һәм кулланучылар хокукларын яклау буенча дәүләт комитеты рәисе Рөстәм Камалетдинов.
Ниһаять, республика Хөкү­мәте вице-премьеры Илдар Тимергалин фермерлар кооперациясен үстерү программасы эшләүгә җитди тотынуларын хәбәр итте. Гомумән, әлеге проблема яңалык түгел. Үзең күреп өйрәнү, кызыксыну өчен тәҗрибә үрнәкләре аз түгел. Туймазыда яшелчәчеләр кооперациясе уңышлы эшли. Иглинда ит һәм сөт җитеш­терүчеләр эшчәнлеге шуңа нигезләнгән. Алар район үзәгендә үзләренең сәүдә ноктасын да ачкан.
— Әлегә фермерлар юридик нигездә түгел, ә коры сүз белән яки үзара килешеп кенә коопе­рациягә кергән. Без исә әлеге үрнәкне системага салып, аны республикада үстерергә телибез. Кооперативлар үзләренең хокукый статусына ия булганнан соң, Хөкүмәтнең аларга субсидия күләмен арттыру мөмкинлеге туачак. Шартлы рәвештә әйт­кәндә, син фермер икән — дәүләттән 1 сум, бер үк вакытта кооператив әгъзасы да икән — 2 сум акча алачаксың, — ди Илдар Тимергалин проблемага ачыклык кертеп.
Продукцияне кооперация эчендә эшкәртеп, әзер продукция итеп сату фермерларның керемен байтакка арттырырга этәр­геч бирәчәк. Ихтимал, кооперация республиканың төньяк-көнчыгыш районнары һәм Урал аръягы төбәге өчен аеруча отышлы булыр иде, дигән фикердә икътисадчы галимнәр. Чөнки анда эре хуҗалыклар бармак белән генә санарлык калып бара, ә кече фермер хуҗалыклары күп. Кооперация турындагы програм­маның гамәлгә керүе, гомумән, республиканың соңгы еллардагы аграр сәясәтендә иң нәтиҗәле һәм уңышлы проект­лар­ның берсе булып калыр иде, дигән өмет бар. Тик колхозлашу елларындагы хаталардан ерак тору зарур.