Хаҗ – бишенче фарыз гыйбадәт

“Кешеләр арасында хаҗга ба­руның кирәклеге турында хәбәр тарат, алар җәяүләп тә, озын юл йөреп арыган дөя­ләргә атланып та килер”, диелә Коръән Кәримнең “Хаҗ” сүрәсендә. Хаҗ кылган кеше турында пәйгам­бәребезнең хәдисе: “Бер кеше Аллаһ ризалыгы өчен хаҗ кылса, бозык сүзләр сөйләш­мәсә һәм бозык булган эшләр кылмаса, ул анасыннан туганда ничек гөнаһсыз иде шулай гөнаһсыз булып калыр, ягъни бөтен гөнаһасы ярлыканып, анасыннан тугандагы кебек пакьләнеп калыр”. Мөмкин­леге була торып та хаҗга бармау гөнаһ санала.

Кәгъбә — мөселманнарның Мәк­­кәи Мөкәррәмәдәге изге йорты, әл-Мәсҗид әл-Хәрәм, ягъни изге мәчете. Аллаһы Тәгалә Коръәндә: “Хактыр ки, адәмнәр өчен салынган вә тугры юл күрсәтүче беренче йорт ул, әл­бәттә, Мәккәдәге йорт (Кәгъбәдер). Анда ап-ачык аятьләр, Ибраһим баскан җирләр бар. Анда кергән кеше иминлектә булыр. Юлын тапкан (көче җиткән, хәлен­нән килгән) кешеләрне Аллаһ анда (хаҗга) барырга бурычлы итте”, ди (“Гыймран” сүрәсе, 96, 97нче аятьләр). Дөнья йөзендәге барлык мөэмин-мөселманнар намазларын кыйблага — Мәккә шәһәрендәге Кәгъ­бәгә юнәлтеп укый.

Гарәп-фарсы галимнәре, географ һәм тарихчылары әт-Тәбари, әл-Мукатдиси, әл-Идриси, әл-Масуди, Ибн Фазлан, Ибн Батута һәм башкалар­ның хезмәтләрендә ата-бабалары­быз­ның хаҗ кылуы, алар яшәгән авыл, шәһәрләрдә мәчет һәм мәдрәсәләр булуы турында хәбәр ителә. Болгар бабалары­бызның хаҗы турында беренче тапкыр 1041-42 елларда телгә алына. Аларның Багдадка килүлә-ре турында гарәп тарихчысы Ибн әл-Җузи: “Хаҗга барышлай 50 яраны белән болгарлардан бер кеше килде, ул бу халыкның бик абруйлы кешесе диләр”, дип яза.

Ата-бабаларыбызга хаҗ кылу өчен атта, дөядә яисә җәяүләп меңнәрчә километр юл үтәргә кирәк булган. Мө­селман озайлы сәфәргә чыккан, кайбер­ләренә туган йортына кайту бәхете тимәгән. Алар-ның ничек хаҗ кылулары турында хаҗнамә, сәяхәт­намә яки сәфәр-намәләрдән ачык күре­нә. Безнең көннәргә килеп җиткән иң беренче хаҗнамәне Мортаза бине Колыгша әс-Симети (ул “Иман шарты”ның авторы) язган. Бу хаҗнамә 1697-98 елларга карый.

Бик күп танылган татар эшлек­леләре бу изге юлга чыгып та, кызганыч, хаҗ кыла алмый калганнар. Шагыйрь Аллаһияр Суфи 1713 елда Искәндәриядә вафат була, 1812 елда фикер иясе Габденнасыйр Курсави чума авыруыннан — Истанбулда, 1865 елда суфи шагыйрь Шәмсетдин Зәки Таганрогта үлә.

Шагыйрь, суфи тарикатендә күре­некле ишан, дәрвиш табигатьле шәхес Гали Чокрый 1872, 1879 һәм 1889 елларда хаҗда була. Хаҗ сәфәрендә ул илһам килеп, шигырьләр язып һәм аларга көй чыгарып юл буе җырлап бара торган була. Кәрваннан алда тирә-як мөселман халыклары арасында “Бу кәрванда илһами бер җырчы килә, юл буенча иҗат итеп шигырь әйтә”, дигән хәбәр тарала. Халык аны күрергә, сәламләргә, догасын алып калырга дип кәрванга каршы чыга. Гали Чокрый сәфәрләре турында бик күп бай эчтә­лекле язмалар калдыра. “Дастан хаҗ­намә”дә ул болай дип яза: “Иске Чокыр авылының имамы мелла Мөхәммәтгали мелла Габдессалих углы әйтер кем, тарих мәси­хия­дән 1872 елда хаҗ кылу нияте белән мөсафир булдым. Мәккәи Мөкәр­рәмә һәм Мәдинәи Мөнәүвәрә шә­һәрләренә җитеп, Бәйтуллаһил-хәрам (Кәгъбә) һәм Раузаи сәе­дел әнам (пәйгамбәр кабере) зыяраты хезмәт­ләрен үтәп, асыл ватаныма кай­тып кил­дем. Инде кайбер дус­ларымның үтенече буенча, шул сә­фәрнең тәр­типләрен язып куярга тә­вәккәл иттем. Әмма бу китапны язарга кыстаучы адәмнәр чит өяз­ләргә йө­ри алмаган кешеләр булган сәбәп­ле, кайбер урыннарда тәфсилләү­ләр­не озынракка сузарга туры килде. Бәс, күп сәфәрләрдә булган, күпне күр­гән адәмнәр бу китапта кайбер урыннарда артык та күпсүз­лелек сиземләсәләр, моны гаепкә санамасыннар...”
1902 елда Ризаэддин Фәх­реддин тарафыннан басылган “Рих­ләт әл-Мәраҗни” (“Мәрҗа­нинең сәяхәте”) XIX гасырдагы киң билгеле чыганак булып тора. Ши­һабетдин Мәрҗани Русия, Якын һәм Урта Шәрык илләре буйлап күп сәяхәт иткән. Дин галиме, философ, тарихчы, мәгърифәтче Шиһабетдин Мәрҗани 1880 елның 31 августында хаҗга юллана. Мәрҗани Казаннан “Вольский” пароходына утырып Түбән Новгородка юнәлә. Аннан поезд белән Мәскәү, Киев аша Одессага килеп төшә. Одессадан Истанбулга бару өчен тагын пароходка утыра. Аннан су юлы белән Мисыр шәһәре Ис­кәндәриягә килә. Бу илне поезд белән урап Сүәешкә җитә, аннан тагын пароходка утырып, Гарәб­станга барып җитү бәхетенә ирешә. Сәфәр вакытында төрле илләрдән юлланучы хаҗиларның Коръәнне ничек укуларын, төрле мәзһәб вәкилләренең ничек гыйбадәт кылуларын өйрәнгән.

Хәмидулла Альмушевның 1899 елдагы юлъязмасы — Русиядә тиңе юк хаҗнамә. Ул төрек хәрби­ләренең бәдә­виләр һөҗүменнән кәрваннар һәм ха­җиларны якламавы, Мәккә шәһәрендә яшәүче мил­­ләттәшләре, мөһаҗир татарлар турында яза. Аңардан тыш, 1895 елда Җиддәдә Русия империясе консуллыгы драгоманы (тәрҗе­мәче-дипломат) Шакирҗан Ишаев тарафыннан язылган хаҗ турында хикәят бар. Ул үзе үткән бөтен юл­ны, сәфәрдәге кыенлыклар турында бәян итә.

1898-99 елларда хаҗ гыйба­дәтен өйрәнү нәтиҗәсендә штабс-капитан Габделгазиз Дәүләтшин яшерен “Отчет” төзи. Ул Русия хө­кү­­мәтенә хаҗ турында җентек­лерәк белү өчен кирәк була. Үзлә­ренең хаҗ сәфәрләре турында галимнәр Морат Рәмзи (Мәкки), Муса Биги, Габдерәшит Ибраһим, Әбелмәних Каргалый да яза.

Мөселман булмаган кеше­ләрдән 1853 елда Кәгъбә эченә Бөек Британия сәяхәтчесе, язучы, шагыйрь, тәрҗемә­че, этнограф, капитан Ричард Френсис Бертон (1821-90) гына үтеп керә алган. Аның “Әл-Мәдинә һәм Мәккәгә хаҗ” әсәре 1872 елда урыс теленә тәрҗемә ителә. Капитанның язмаларында ул булган шәһәрләр, анда яшәүче халык, Ислам дине, хаҗ гамәлләре, гарәп мәдәнияте һәм гореф-гадәтләре турында бай мәгълүмат бирелә. Ричард Бертон үзенең юлдашы, Русиядән булган, “ниндидер сәбәпләр белән Мисыр башкаласына күчкән” хаҗи Вәли турында яза. Хаҗи Вәли ярдәме белән үзен мөселман итеп күр­сәтүче Бертон барлык Ислам дине йолаларын дөрес үтәгән, изге шәһәргә үтеп керә алган.

Башкортстан Үзәк тарих архивында дин әһелләренә кагылышлы байтак үзенчәлекле документлар бар. Алар арасында имам һәм мөәзиннәрне тәгаенләү, аларның белемнәрен тикшерү, авылда мә­хәллә төзү һәм мәчет ачу турындагылары байтак. Мәккәгә хаҗ кылу өчен имам яки азанчы вазыйфасыннан азат итүне сорап язган рапортлар да очрый. Бу аңлашыла да, чөнки ул заманда хаҗга бару һәм аннан кире әйләнеп кайту өчен байтак вакыт кирәк булган. Хаҗга барырга теләүче башта Ырынбур мөселманнар диния мәҗлесенә мөрәҗәгать иткән. Диния нәзарә­теннән ул чит ил паспорты алу хокукы бирүче танытма алган. Аннары Уфа губернаторына паспорт алу турында мөрәҗәгать әзерлән­гән. Уфа губернаторы канцеляриясе полиция идарәсе белән бу турыда хат алышкан. Чит ил паспор­ты белән “губернатор рөх­сәт итте” дигән танытма да бирел­гән. Паспорт алу шулай катлаулы һәм күп акча таләп итә. Шуңа күрә хаҗ кылучылар күп булмый. Архив материалларыннан күренүенчә, Диния нәзарәтенең барлык руханилары да хаҗ кылган.

Диния нәзарәтенең өченче мөфтие Габделвахит хәзрәт Сөләй­манов 1861 елда хаҗ кыла. Әгәр элек мөфтиләр хаҗга аерым кеше сыйфатында барган булса, диния нәзарәтенең бишенче мөфтие Мөхәммәдъяр хәзрәт Солтанов аны беренче булып рәсми рәвештә кыла — 1893 елның февралендә Уфадан 5 кешелек делегация җи­тәкчесе сыйфатында хаҗ сәфә­ре­нә юллана. Алар 9 мартта Истанбул шәһәренә барып җитә. 19 мартта мөфтине төрек солтаны Габдел­хәмид II кабул итә, ул Русия мөсел­маннарының хәлләре турында сораша. Солтан мөфти Мөхәмм­әдъяр хәзрәтне Төркиянең II дәрә­җә Госмания ордены белән бүләк­ли. Солтан Габделхәмид II Русия мөсел­маннарына Пәйгамбәребез Мөхәм-мәт әманәтеннән өлеш чыгарырга боерык бирә. Пәйгамбәр­нең төклә­рен балавызга утыртып катырганнар, гаять зур ихтирам һәм пөхтә­лек белән эшләнгән, эче ефәктән, тышы фил сөягеннән гый­барәт кыйммәтле сандыкка салынган бу бүләкне мөфти Мөхәм­мәдъяр Солтановка тапшыралар. Бу тарихи истәлек бүләге Уфада утта янмый торган сандыкта саклана.

Мөфти Галимҗан хәзрәт Баруди 1887 елда хаҗ кыла, Мәккәгә барышлый Истанбулда һәм Каһи­рәдә була. Мөфти, мәшһүр фикер иясе, язучы, мәгърифәтче, галим һәм дин эшлеклесе Ризаэддин хәзрәт Фәхретдин 1926 елда Мәк­кәдә үткән Бөтендөнья мөсел­ман­нары конгрессына СССР делегациясе җитәкчесе сыйфатында бара. 1927 елда “Ислам” (1926 ел-га кадәр “Ислам мәҗәлләсе”) журналында Ризаэддин Фәхреддиннең конгресска баруы турында язмалары басыла.

Русиядә хаҗ кылу һәм Мәккәгә барырга паспорт алу өчен беренче указга император Александр I 1803 елның 23 мартында кул куйган. XIX гасырның 70нче елларыннан XX гасыр башына кадәр Русия подданныйлары – мөсел­маннарның хаҗ кылу мәсьәләсе Чит ил эшләре министрлыгы, Константи­но­польдәге илчелек, 1891 елда ачылган Джиддәдәге консуллыкта актив тикше­рел­гән. Моннан тыш, бу мәсьәләне хәл итүгә Русиянең мөселманнар яшәгән төбәкләре җитәкчеләре дә җәлеп ителгән. ХХ гасыр башына хаҗилар саны арта. Аларның исәбе алып бары­ла башлый, хаҗ хәрәкәтен күзәтү өчен мөмкинлек туа. Русия власте мө­сел­­маннарга паспортны зур кыенлык белән биргән. Шуңа күрә күп кенә хаҗилар, элекке кебек, чит илгә паспортсыз чыкканнар. Власть “хаҗ Төркиягә зур матди файда китерә, ул акча соңыннан хәрби максатларда кулланыла” дип исәп-ләгән. Алып барылган исәп алу да борчуга салган, әлбәттә. XIX-XX гасырларда ел саен 8-12 мең Русия мөселманы хаҗ кылган. Бу әле исәпкә алынганнары, күпләр паспортсыз да юлга чыккан. Ил эчендә яңа тимер юллар салыну хаҗ сәфәренә чыгучылар саны артуга зур йогынты ясый. Каспий арты тимер юлы ачылу белән хаҗилар гасырлар дәвамында йөрелгән кәрван маршрутыннан (Фарсы, Әфганстан һәм Һинд­стан) баш тартып Красноводск, Баку һәм Батуми юнәлешендәге тимер юлга өстен­лек бирәләр. 1905 елда Төркес­танны Идел буе һәм Үзәк Русия белән тоташтыручы Ташкент тимер юлы ачылгач, Төркестан, Семипалатинск, Фирганә һәм башка өлкә­ләр мөселманнары да шушы яңа маршрутны сайлый. Хаҗилар саны арта, алар бу гыйбадәтне кылып, 4-6 айда өйләренә әйләнеп кайта.

Русия мөселманнары Хиҗазга берничә маршрут белән барган. Себер һәм Русиянең Европа өлеше мөсел­маннары Одесса һәм Се­васто­польдән Истанбулга пароход белән сәфәргә чыккан. Элек Төр­кестаннан хаҗилар тимер юл бе­лән Красноводскига кадәр, аннан Каспий буйлап Бакуга пароходта, аннары Ростовка һәм Одессага кадәр поездда барса, Ташкент тимер юлы ачылу белән юлчылар поездда Тулага, ә аннан Одессага барып җиткәннәр. Себер, Идел буе һәм Урал мөселманнары да Тулага кадәр тимер юл транспортында барып, аннан Одесса поездына утырганнар.
Русиянең чит ил эшләре министрлыгы карары белән хаҗга урыс портларыннан гына китәргә мөмкин булган. Махсус комиссия судноның санитар һәм техник төзеклеген тикшергән. Һәр мең хаҗига ике табиб (судно һәм хөкүмәт табибы) тиеш булган. Госманлы империя­сенең башкаласына да берничә маршрут булган. Севастополь юнә­леше: Севастопольдән Истанбулга пароход атнага бер тапкыр йөргән, һава торышына карап, ул юлны 30 сәгатьтә үткән. Батуми юнәлеше: Кавказ мөселманнары өчен уңайлы була. Яхшы һава торышында – 7-8, һава торышы начарайса 10-12 тәүлектә пароход Истанбулга барып җиткән. Пароходлар еш йөр­гән, суднолар зур була. Одесса юнәлеше: бу маршруттан күпчелек Төркестан, Идел буе һәм Урал мөселманнары файдалана. Ул шул ягы белән уңайлы була: пароход атнага 5-6 тапкыр йөри һәм Истанбул портына 32-34 сәгатьтә барып җитә. Зур суднолар вак штормнарны сизми дә, күп пассажир сыйдыра. Кара диңгезнең Одесса һәм Севастополь портларыннан Истанбулга баручы хаҗилар Төрек солтанының Җиддәгә юлланучы хәйрия пароходына эләгергә тырыша.

Моннан тыш, Мәскәү юнәле­шендәге маршрут та була. Поезд белән Варшава һәм Вена аша юлчы 6 көндә Истанбулга барып җиткән. Ләкин билет кыйммәт тора – 100 сум.

Истанбулдан Мәккә һәм Мәдинә юнәлешендә өч маршрут була. Бей­рут һәм Яффа аша: Хиҗаз тимер юлыннан Мәдинәгә. Сүәш юнә­леше: пароходта Ямбо һәм Җид­дәгә. Мисыр аша тимер юл транспортында.

Мәдинә яки Җиддәдән Мәккәгә кадәр юл гаять катлаулы булган. Ямбога килгән хаҗилар Мәдинәгә кадәр – 3 көн, аннан Мәдинәдән Мәккәгә кадәр 10 көн дөядә барган. Җиддәгә килүчеләр дөядә 2 тәү­лектә яки ишәккә атланып 18 сә­гатьтә Мәккәгә барып җиткән. Юл­ның бу өлеше куркыныч булган, чөнки бәдәвиләр кәрванга еш һөҗүм иткән, юлчыларны талаган. Русия мөселманнары Төрек солтаны ел саен зур бүләкләр белән Мәккә җитәкчесенә җибәргән “солтан кәрванына” иярергә тырышкан. Бәдәвиләр бу кәрванга һөҗүм итмә­гән, чөнки аны гаскәр саклаган.

Урыс телен начар белү, хәләл ризык белән начар тәэмин ителү, поезд вагоннарының һәм пароход­ларның мөселманнар өчен уңай­сызлыгы, юлда төрле ялганчы-каракларның сагалап торуы, бәдә­виләрнең һөҗүме ата-баба­лары­бызның хаҗ сәфәрен шактый авырайта. Ләкин алар бу изге сә­фәрдән баш тартмый. Хаҗ — авыр, мәшә­катьле, ләкин әҗер-савабы күп бул­ган бер гыйбадәт.

Шуны да билгеләп үтәргә кирәк, Русия мөселманнары хаҗ сәфә­реннән гарәп мәдәнияте һәм дөнья­га карашын туган илләренә алып кайтканнар. Поезд һәм пароходлар барлыкка килгәнче ата-бабаларыбыз хаҗга җәяүләп, яки атка, дөягә атланып барган. Алар сә­фәр­гә чыгардан алда гасырлар дәвамында мөселманнар гыйлем алган билгеле шәһәрләр аша үтә торган юл сайлаган. Алар анда туктап мәдрә­сә­ләрдә гыйлем эстәгән. Урта Азия: Бохара, Сәмәрканд һәм Хива яки Истанбул, Сүрия һәм Мисыр аша хаҗга барганнар. Гарәп-фарсы телләре һәм грамматикасы, Ислам дине нигезләре буенча алган гыйлемне алар кайткач якташларына укыткан.

Октябрь революциясеннән соң үткәрелгән дингә каршы сәясәт нәтиҗә­сендә 30нчы елларда мө­селман руханиларын кысу, эзәр­лекләү, гыйбадәт­ханәләрне ябу башлана, бик күп дин әһелләре кулга алына. Ул елларда СССРдан 20-30лап кеше генә хаҗ кыла.

Ишан Зәйнулла Рәсүлевның улы Габдрахман Рәсүлев — мө­селман дөньясында зур абруй казанган шәхес. Тугызынчы мөф­ти­нең тәрҗемәи хәле 1947 елда Америка тикшеренүчесе Кэй тарафыннан “Who is Who in Religion” басмасына кертелә. 1945 елның 26 октябрендә мөфти Рәсүлев мөсел­маннарга хаҗ кылу мөмкинлеге бирелү турында хәбәр итә. Хөкү­мәтнең рөхсәте белән 1945 елның декабрендә мөфти җитәкчелегендә 17 кешедән торган төркем хаҗга юллана. Алар арасында Уфаның Җәмигъ мәчете имамы Баймө­хәммәт Тугызбаев та була. Хаҗдан кайткач, мөфти Габдрахман Рәсү­левны БАССР Халык Комиссарлары Советы рәисе Сабир Ваһапов кабул итә. Мөфти Тукай урамындагы Җәмигъ мәчеттә мөсел­маннарны “Зәм-зәм” суы белән сыйлый, хаҗ турында сөйли.

1947 елда СССРның 4 диния нәзарәтеннән хаҗга 40 мөселман (аларның 10сы — Үзәк диния нәза­рәтеннән) бара. Хаҗга бару 10 мең сум тора. Бу акчаның күп кенә өлешен мөселманнарга диния нәзарәтләре бирә. СССР хөкүмәте Мәскәүдән Тегеранга очу өчен махсус самолет бүлә. Билет бәясе 3 мең сум тора. Тегераннан хаҗилар Мәккәгә юллана. Үзәк диния нәзарәтеннән хаҗга баручы 10 кеше арасында мөфти Габдрахман Рәсүлев, Уфа җәмигъ мәчете имамы Баймөхәммәт Тугызбаев, мулла Сафуан Даукаев була.

Хаҗга баруны ул чорда “капиталистик илгә туристик сәфәр оештыру” дип карыйлар. СССР хөкү­мәте 1946 елда “Иранда катлаулы метеорологик хәл аркасында һәм һава элемтәсе булмау сәбәпле”, 1948 елда “...кайбер гарәп иллә­рен­дә катлаулы сәяси хәл килеп туу нәтиҗәсендә” мөселман­нарга хаҗ сәфәрен оештырмый.

1966 елда хаҗга барырга теләүчеләр исемлеге: Нурмөхәм­мәт Искәндәров (1898 елгы) — Ленинград шәһәре, Хәлим Гафуров (1904) — ТАССР, Салих Садретдинов (1903) — БАССРның Дүртөй­ле районы, Голүм Нурманов (1892) — Свердловск шәһәре, Фәйзрах­ман Саттаров (1929) — Уфа шә­һәре, Кашшаф Шәрәфетдинов (1910) — Әстерхан шәһәре, Калә­мет­дин Шәнгәрәев (1906) – Пермь шәһәре, Кәлимулла Әбинов (1896) — Горький өлкәсе.

Югары мөселман руханилары хаҗ­ны оештыруга ирешкән очракта да, барлык теләүчеләрне дә алып бара алмый. Хаҗ кылучылар санаулы гына була, кандидатлар катгый сайлап алу үтә, аларны иминлек хезмәте тикшерә. Моннан тыш, күпчелек мөселман­нарның хаҗга барырлык акчасы да булмый.

“Согуди-пресс” агентлыгы мәгъ­лү­мат­ларына караганда, 1950 елга кадәр хаҗга килүчеләрнең саны 100 меңннән артмаган. 1955 елга аларның саны ике тапкыр арткан, ә 1972 елда 645 мең мөсел­ман хаҗ кылган. 1983 елда беренче тапкыр хаҗиларның саны бер миллионнан артып киткән. Хаҗ кылу­чыларның саны арту нәтиҗәсендә Ислам конференциясе оешмасы 1988 елда һәр ил өчен анда яшәү­челәр санына карап квоталар бирү турында резолюция кабул итә. 1992 елда Согуд Гарәбстаны чит мәм­ләкәтләрдән бер миллион мөсел­манны кабул итә.

Вөҗдан иреге турында дәүләт сәясәте үзгәргәч, 1990 елда СССР­дан 1500 мөселман хаҗ кыла. Төр­кемгә Баш мөфти Тәлгать хәзрәт Таҗетдин җитәкчелек итә. 1990-93 елларда ала­р­ның саны үзгәрми диярлек. 2003 елдан Русиядә хаҗ кылырга теләүчеләр саны арта. 2003 елда — 4300, 2004 елда — 6200, 2005 елда — 9100, 2006 елда — 12500, 2007 елда — 18500, 2008 елда — 26500, ә 2010 елда 20 меңннән артык мөселман хаҗ кыла. Быел 17 мең русияле хаҗга юлланды, шулар­ның 250се — Башкортстан мөселманнары.

Бүгенге көндә безнең өчен хаҗ­га барып кайту, элекке чор белән чагыштырганда, күпкә җи­ңел. Хәер, аның авырлыгын-җиңел­леген хаҗ­га барып кайткан мөэмин-мөселман гына белә.