“Антигона”: кичә һәм бүген

Язылмаган тормыш кануннары белән дәүләт кануннарының бәре­леше безнең өчен бүген ят күре­нешме? Юк. Борынгы грек драматургы Софокл да “Антигона” траге­дия­сендә нәкъ шул хакта язган. Пьесаның киң җәмәгатьчелеккә таралу датасы буларак безнең эрага кадәр 442 ел билгеләнә.

Пьесада аяныч хәлләр тасвирлана. Эдип патшаның улы Полиник, Фивыга хыянәт итә, ватанының тугры сакчысы булган бертуганы Этеоклны үтерә. Креон патша хыянәт­че­не җирләмәскә әмер бирә. Поли­никның мәетен, кошлар һәм җән­лекләр ризыгы итеп, җир өстендә калдыралар. Әмма Эдипның кызы Антигона бу әмергә буйсынмый, абыйсын йола буенча җирләргә батырчылык итә. Креон кызны мәгарә­гә бикләргә карар кыла, ә ул үзенә кул сала. Антигонаның сөеклесе һәм Креонның улы Генон, кайгысын күтәрәлмичә, үзенә хәнҗәр кадый, Креонның хатыны Евридика да улын югалту кайгысыннан үз-үзенә кул сала.

Француз драматургы Жан Ануй, Софокл әсәрен үзенчә тасвирлап, 1943 елда “Антигона” пьесасын яза, шул ук елда спектакль сәхнәгә дә куела. Пьесаның төп идеясе: көч куллануга буйсынмаска чакыру.

Пьесада төрле типтагы геройлар бар. Карьерадан башка берни турында да уйлый алмаган, акылга сайрак сакчылар булсынмы, Эдип­ның кызлары Антигона белән Исменага ярдәм күрсәтүче, тик көн­дәлек мәшәкатьләр белән генә кызыксынган хатын булсынмы, ихтыярсыздан социаль баскычтан югарыга күтәрелгән, тиран Креон патша булсынмы — алар һәркайсы уникаль персонаж. Креонга үзе идарә иткән илдә тәртип урнаштырырга туры килә. Һәм ул моны теләсә нинди ысул белән башкара. Бу вакытта кемдер тапталып, кемдер исән кала. Менә шул корбан­нарның берсе — Антигона.

Башкорт академия театрында спектакльне сәхнәгә куючы — Русия­нең атказанган сәнгать эшлеклесе, Галиәсгар Камал исемен­дәге Татар академия театры режиссеры Фәрит Бикчәнтаев. 4-5 октябрьдә спек­такль­нең премьерасы үтте.

Креон патша ролендә — Баш­корт­станның — халык, Русиянең атказанган артисты, Станиславский исемендәге премия лауреаты, Башкорт академия драма театрының сәнгать җитәкчесе Олег Ханов. Антигона ролен Лилия Галина башкара. Бу ике персонажга иң авыр миссия йөкләтелгән. Әсәрнең төп фикере дә нәкъ аларның диалогы аша бирелә.

Яшь Антигона үзен корбан итә. Үләчәген белсә дә, ул абыйсын җирләргә әзер. Креон әмере генә аны туктата алмаячак!

Әмма... Полиник изге кеше булмаган икән. Хыянәтче дә ул, әтисен үтерергә теләүче дә. Шуның хакынамы гомерең белән хушлашырга? Аннары, туганнар сугышканда алар­ның тәннәре бик җәрәхәтләнә. Хәзер кошлар ризыгы булып әллә Полиник ята, әллә Этеокл — билгесез. Тик Креоннан боларны ишетеп белү Антигонаны туктатмый. Юк, ул абыйсын җирләми, ул системага каршы көрәшә. Антигона берни дә отмый, әмма Креон югалтулар кичерә: улын, хатынын югалта. Идарә итүдәге пычрак, әмма тиеш булган эшләрен ул берүзе дәвам итә. Антигонаны тамашачы ничек тели, шулай кабул итә. Героинямы ул? Әллә аның корбаны файдасызмы? Бу сорауга җавапны тамашачы залда да, арытаба тормышта да эзләргә тиеш булачак. Изеләсеңне, тапталасыңны алдан белеп тә, кануннарга, илдә урнашкан тәртипкә каршы килү ахмаклыкмы, әллә батырлыкмы?

“Шулай булса да, син гомерең белән хушлашырга әзер. Ә бит мин абыеңның мәете өстендә шушы адәм көлдергеч церемония башкаруны, аның калдыклары өстендә мәгънәсез сүзләр кабатлауны, шамакай пантомимасын уйнауны (болардан синең үзеңә оят һәм авыр булыр иде) тыйдым. Бу бит мәгънә­сез!.. Мин сине сәяси ызгышлар корбаны итеп күрәсем килми...” — ди Креон, әмма аның Антигонаны җиңәргә көче җитми. “Мин аңларга теләмим, — ди Антигона. — Мин монда башка нәрсә өчен. Сезгә “юк” дип әйтү һәм үлү өчен”.

Исменага (бу образны Гөлмира Исмәгыйлева белән Гөлназ Хәй­сарова гәүдәләндерделәр) бу җәһәттән җиңелрәк. Ул, әлбәттә, Антигона белән килешә. Әмма ул курка. Тормышта да бит, курку инстинкты безне күп бәладән, кайчак хәтта үлемнән коткара. Кулны пешерүдән куркып, аны утка тыкмыйбыз. Үзеңне атуларын теләмә­сәң, авызыңны да чамалап ачасың. Бу — тормыш кануны. Яшисең килә икән, тәртипкә буйсын! Үлеме алдыннан соңлап булса да, курку Антигонага да килә, чөнки ул шикләнә башлый. Сөйгәненә хат яздырганда, ул: “Мин нигә үләчәгемне дә белмим инде хәзер. Яшәве җиңел булган икән...” — ди. Димәк, Креонның кырыс хакимлегенә буйсыну дөресрәк булган... Әмма Антигона дөньяның пычраклыгына инанып өлгергән. Соң инде... Ышанычын югалткан Антигона, чынлап та, кызганыч. Илне дошманнан азат итү өчен амбразурага ташлануга тиң түгел инде аның бу гамәле. Җитмәсә, аның үлеме башкаларны да ияртә.

Пьесада бердәнбер мәхәббәт очрагы — Гемон (Илсур Баимов) белән Антигона арасындагы хис. Чибәр, нәзәкатьле Исменаны сайламыйча, Гемон Антигонага тәкъ­дим ясый. Креонның улы булу да аңа Антигонаны коткарырга ярдәм итә алмый. Алар тик үлгәндә генә бергә — кочаклашып ятып кала. Бәлки, Антигона дөнья белән хушлашырга карар итмәгәндә, алар гаилә корып, балалар үстереп, матур тормыш корган булырлар иде. Кем белә... Иң кайнар, нечкә хисләр дә язмыш язган кагыйдәләрне үзгәртә алмаган шул.

Хезмәтчеләр (Айнур Ситдыйков, Азамат Гафаров, Илдар Сәетов, Юнир Коланбаев) спектакльдә әле борынгы заман, әле бүгенге көн киселешендә чагыла. Алда әйткән­чә, заманы гына бүтән, проблемалар шул ук калган ич! Менә Хез­мәтче хатын да (Алсу Галина-Гафарова) үз миссиясен башкара, аны тормыш фәлсәфәсе борчымый диярлек.
Һәм һәр кеше бу дөньяга ни бе­лән килсә дә, ниләр кичерсә дә, нинди эшләр башкарса да, болар тарих китабына языла бара. Спек­такльдә вакыйгалар, уйланулар барышын Хор (Алмас Әмиров) тасвирлый бара. Ул баскыч югарылы­гында, күзәтә, нидер яза, киңәш­ләр бирә, уйлана. Кайчак сәх­нәгә төшеп, геройлар белән әңгә­мә кора. Чынлап та, без үзебезнең тормышны читтән күзәтә алсак, бәл­ки, барысы да башкача корылган булыр иде...

Безнең бу дөньяда вакытлыча гына булуыбыз декорациядә дә чагылыш таба (рәссам Альберт Нес­теровның эше). Ремонт чагындагы кебек урындыклар япма белән капланган. Кирәк чакта гына аларның япмасын күтәреп алалар да, кабат урынына куялар. Димәк, без бу дөньяда кунак кына. Бәлки, шушы кыска вакытта тор­мышның кадерен белеп, дөрес яшәргә өйрәнергә кирәктер?

Спектальдә монотон тавыш белән сөйләнелгән репликалар күп. Бу аңлашыла: әсәр мөнәсәбәтләр тү­гел, идеяләр бәрелеше хакында. Уйланыр өчен ул! Антигонаның, Креон­ның һәм башкаларның роль­ләрен үзеңә чамалап-таманлап карау өчен. Ә син, тамашачым, нинди роль уйнарга килдең бу дөньяга? Уйлан әле...