Ә акчасын кем бирер?..

Башкортстанда да бу проблема республика парламенты дәрәҗәсенә күтәрелде. Түләүсез җир алырга дәгьва белдерүчеләр саны арта, әмма чират кимеми. Шул ук вакытта, гражданнар, законга сылтанып, күп очракта башкалага, район үзәкләренә якын урыннардан җир таләп итә. Күпбалалы, аз тәэмин ителгән гаиләләр белән хәл аеруча катлаулы. Парламентның Аграр мәсьәләләр, экология һәм табигатьтән файдалану комитеты әзерләгән мәгълүматларга караганда, республикадагы 46 мең күпбалалы гаиләнең 32 меңе аз тәэмин ителүчеләр категориясенә кертелгән. Башкортстанда ел саен 400 чамасы участок бүлеп бирелә. Ә башкалабыз Уфада 2016 елда әлеге программа кысаларында бер генә участок та бүленмәгән. Проблеманың кискенләшүе Уфа шәһәре янәшәсендә торак төзү тәгаенләнешендәге җирләрнең кимүе белән дә аңлатыла.

Дәүләт җыелышы-Корылтай депутатлары ел дәвамында әлеге мәсьәлә буенча кызу бәхәсләр алып барды. Билгеле, түләүсез җир участоклары алу хокукы булган гражданнарның категорияләрен законга төзәтмәләр кертү юлы белән генә билгеләп була. Әмма, проблема шуның белән дә катлаулы – җир бирү тәртибе буенча законның инициаторы федераль власть булуга карамастан, аны матди ресурслар, финанс чыганаклары белән тәэмин итү мәсьәләсе ачык калган. Ягъни федераль законда мохтаҗларга йорт салу өчен җир бирү каралган, әмма акчаны кайдан алырга кирәклеге закон нигезендә ныгытылмаган. Ничек кенә булмасын, бу программаны тормышка ашыру өчен республика, төбәкләр казнасының гына көче җитми.

Башкортстан парламенты депутатлары республикада әлеге мәсьәләләрне хәл итү өчен нинди юл тәкъдим итә? Дәүләт җыелышы-Корылтайның Аграр мәсьәләләр, экология һәм табигатьтән файдалану комитеты рәисе Рәсүл Госманов белән әңгәмәбез шул хакта.

– Рәсүл Үзбәкович, тел­гә алынган законга өс­тәмәләр кертүнең асылы нәрсәдә? Моңа нәрсә сәбәпче булды?

– Башкортстанда җир мөнәсәбәтләрен көйләү турында закон 2004 елның гыйнварында кабул ителде. Биш ел элек аңа төзәтмәләр кертелгән иде. Аңа ярашлы, аерым очракларда гражданнарга һәм юридик берәм­лекләргә респуб­ликаның дәүләт милке яки муниципаль милек карамагында бул­ган җирләрдән түләүсез участок бирергә ярый.

Шәхси торак төзүчеләргә ярдәм күрсәтү йөзеннән, ул чакта льготага ия булган дүрт юнәлештәге катего­риягә керүче гражданнарга җирне бушлай бирергә карар ителде. Торак шартларын яхшыртуга исәптә торучы яшь гаи­ләләргә (гариза бирү көненә гаилә башлы­гы­ның һәм аның хатынының яше 35тән артмаска тиеш), балигъ булмаган өч һәм аннан да күбрәк балалы гражданнарга һәм балигъ булмаган инвалид бала тәрбияләүче гражданнарга кагыла иде ул льгота.

Әгәр гражданның түләү­сез җир участогы алу өчен берничә нигезле хокукы бар икән, аңа җир югарыда күрсәтелгән категорияләрнең берсе буенча гына бирелә.

Республикада закон көченә кергәннән башлап, быел 1 ноя­брьгә булган мәгълүмат­ларга караганда, телгә алынган категорияләр буенча гражданнарга 41773 җир участогы би­релгән.

Ел саен барлык катего­рия­ләрдәге льготалар буенча җир алу өчен 12 мең граждан чиратка куела. Шуларның ел саен якынча 8300енә участок бирелә. Ихтыяҗның тулысынча канәгатьләндерелмәвенең төп сәбәбе – шәһәрләр янәшә­сендә җир участок­ларының аз булуында. Бу проблема бигрәк тә Уфа, Стәрлетамак, Салават, Сибай һәм Нефтекама шәһәр­ләрендә кискен тора.

Әлбәттә, льготага ия бул­ган гражданнарны җир участоклары белән тиешенчә канәгать­ләндерү өчен авыл хуҗалыгы тәгаен­ләнешен­дәге файдаланылмаучы мәйданнар бүленә. Билгеле, бу очракта аларның халык яшәгән пунктларга чиктәш булуына зур игътибар бирелә. Әйтергә кирәк, төзе­леш-коммуникация документлары әзерләү проблемасы килеп туа. Районнарда бүленгән мәйданнарның авыл хуҗалыгы тәгаен­ләнешендәге категория­гә каравы тагын да зуррак каршылыклар тудыра. Эш шуңа, әлеге чаралар төбәктәге генераль планга, чикләрне билге­ләү­дә, авыл территориясен планлаштыру проектын эшләү­дә зур чыгым, вакыт таләп итә.

Проблеманың икенче ягы шунда — еш кына льготага хокукы булган авылда яшәү­че гражданнарның, үзләре гомер иткән урында бирел­гән участоктан баш тартып, җирне район үзәгеннән алу теләге. Бу мәсьәлә законда да анык билгелән­мәгән. Урыннарда гражданнарны кабул иткәндә парламент депутатлары күбрәк шушы мәсьәлә белән очраша.

Шул рәвешле, закон кабул ителгәннән башлап, җир участогына дәгъва итүчеләр саны елдан-ел арта. Шуның аркасында җәмгыятьтә ризасызлык билгеләре күренә. Әйтергә кирәк, республика бюдже­тының 70 проценты социаль юнәлештә булуга карамастан, законга үзгәреш кертми торып, бу проблеманы хәл итеп булмаячагы көн кебек ачык.

— Ничек уйлыйсыз, әлеге законны кабул ит­кәндә башка төбәкләрдәге тәҗрибә өйрәнелдеме? Бүгенге хәлдә закон республикада җир участогына аеруча мохтаҗ булучыларга тулысынча яр­дәм итә алмады, дигән фикер белән килешәсезме?

— Федераль закон кысаларында ил төбәкләре льготага хокукы булган гражданнарга ярдәм итү юнә­лешендә җитди чараларны тормышка ашыра. Бу проблема һәр төбәк өчен дә актуаль. Мәсьәлә — кайсы төбәкнең проблеманы ничек хәл итүендә. Без, байтак республика, крайларда булып, тәҗрибә өйрәндек. Анда Башкортстандагы кебек түгел: аз тәэмин ителгән, яшь гаилә, күпбалалы гражданнарның барысын да льготалы категориягә кертмәгәннәр. Телгә алыну­чыларның берсе­нә генә җир алу хокукы законлаштырыл­ган. Ә Башкортстанда, һәрвакыт­тагыча, күбрәк кеше һәм мөм­кин кадәр яхшырак тәэмин ителсен дигән максаттан эш­лән­гән иде. Әмма бу үзен акламады. Берәүләр җирнең алар теләгән урыннан бирел­мәвенә риза түгел, икенчеләр коммуникация үткәрелмәвенә борчыла, кемнәрдер чират­ның әкрен үтүенә тавыш куптара.

Килешәм, закон кабул ител­гәндә куелган беренчел максатка — җир участогына аеруча мохтаҗлык киче­рүче­ләр­гә генә ярдәм итүгә ирешел­мә­де. Мәсьәлә төрле дәрәҗә­дәге дәүләт власте орган­нарының көн тәрти­бендә тора. Әлбәттә, аз тәэмин ителүче гражданнарга шәхси йорт төзүдә аларга җир участогы биреп ярдәм итү мөмкинлеге буенча тәҗрибә Русия күлә­мен­дә ныклап өйрәнелде. Закон ничек кенә яхшы булса да, ул эшләсен өчен аның финанс яктан тәэмин ителүе — беренче шарт. Республика парламентындагы бәхәсләр, фикер алышулар һәм экспертлар фикерен тыңлаганнан соң бер фикергә килдек. Бүгенге шартларда законны тулысынча үтәү өчен республика ресурслары чикле. Яз көне үк депутатлар әлеге законга төзәтмәләр әзерләде. Алар чиратларны берникадәр киметергә ярдәм итәргә тиеш иде. Ышанам, тәгаен тәкъ­димнәр якын көн­нәрдә Дәүләт җыелышы-Корылтай­ның декабрь утырышында каралып, кабул ителер.

— Халык күптән көткән соравына җавап табар һәм ул җәмгыятебездәге киеренкелекне бераз йомшарта төшәр дип өмет итик. Шулай да, Рәсүл Үзбәко­вич, законга нин­дирәк үзгәрешләр керте­лү көте­лә, ул кайчан үз көченә керәчәк?

— Депутатлар хөкеменә торак шартларын яхшыртуга хокукы булучыларны, алар­ның ихтыяҗ чикләрен бил­геләп һәм ике категория гражданнарга: күпбалалы гаиләләргә һәм инвалид бала тәрбияләүче гражданнарга бирү мәсьәләсе чыгарыла. Җир участогы бүлен­гәндә алар әлегә кадәр яшәгән торакның гомум мәй­даны исәпкә алыначак. Һәр гаи­лә әгъзасына урындагы үзида­рә органнары тарафыннан билгеләнгән исәп нормасы карала. Уфа шәһәрендә ул 12 квадрат метр тәшкил итә.

Шунысына да игътибар итәргә кирәк, яңа норма кабул ителү сәбәпле, бу яңалык 2017 елның башына кадәр чиратка куелган гражданнарга, кагылмый. Янә бер мәсьәләгә игътибар итүне сорар идем. Анысы телгә алынган категориягә кереп, гаилә составында элегрәк җир участогы алган гражданнарга кагыла. Әгәр гариза бирү вакытына граждан һәм аның гаиләсе түләүсез җир участогы алуга хокук бир­гән категория­ләрнең берсенә “эләгә” икән, ул үз хокукыннан файдалана ала.

Законга кертеләчәк өстәмә­ләрдә шундый пункт та бар. Гражданнарга җибәрелгән хат адресаттан элемтә бүлегенә өч тапкыр кире кайтарыла икән — ул кеше чираттан төшереп калдырыла. Әлбәттә, хатның граждан тарафыннан алынмавы һәм элемтә бүлегенә кире кайтарылуы турында извещение булу мотлак. Игътибар итегез: извещениене аның өчен вәкаләте булган орган җибәрергә һәм ул җир участогын бүлеп бирү турында җир мәсьәләләре буенча комиссия­нең өч карары нигезендә расланган булырга тиеш. Граж­дан­ның телгә алынган сәбәп белән чираттан төшереп калдырылуы аны вәкаләтле органга кабат мөрәҗәгать итү хокукыннан мәхрүм итми.

Законга өстәмәләр ул басылып чыкканнан соң ун көн үткәч көченә керә. Тәкъдим ителгән өстәмәләр республикада әлеге өлкәдәге киеренкелекне бетерергә һәм льготага ия булган гражданнарга түләүсез җир бирүне нәтиҗә­лерәк оештырырга булышлык итәр дигән ышаныч бар.