Эш бармаса, җитәкчене алыштырырга кирәк!

— Альберт Рафаилович, әңгәмәне Сез рәислек итә башлаган чордан алып, соңгы үзгәрешләрдән башлау яхшырак булыр, дип уйлыйм. Эш шунда, тоташ ил күләмендә караганда, аграр реформалар һәр төбәктә дә уңышлы бармый. 21 ел җитәкче кәнәфиендә утырып, хуҗалыкларын республикада танытуга ирешкән рәисләр күп түгел.

— Минемчә, элекке Ленин исемендәге колхозның бүгенге казанышлары республика күләмендә үрнәк итеп куела икән, аның сере бик гади. Димәк, “икътисад давылы” уйнаган 1996 елларда кыргый базар шартларында эшләргә өйрәнгәнбез. Без шул вакытта ук җитештерелгән продукциягә ихтыяҗ булачагын, аннары сәүдә базарында көндәшлек үсәчәген аңлап эш иттек. Ә бүген сыйфат һәм арзанга җитештерү, ихтыяҗны өйрәнү мөһимрәк. Саннар теле белән аңлатканда, 1996-2016 елларда сөт җитештерү — 211, сату 321 процентка арткан. Ун ел элек 2313 центнер ит җитештергән булсак, узган елгысы 3287 центнер тәшкил итте. Ашлык җитештерү 57 мең центнердан 84 мең центнерга күтәрелде. Сыер малларын, шушы чорда 400 башка арттырып, 2500гә җиткердек, шуларның 600е — савым сыерлары.

Янә мөһим чагыштыру: ун ел элек мал азыгы культуралары 700 гектарны били иде, хәзер 1900 гектардан күбрәк. Эшчелә­ребез, киресенчә, кимеде. 20 ел дәвамында 387дән әлеге көнгә 122гә калды. Билгеле, моны эш­ләргә кеше булмау, яки эш урынын кыскарту дип кабул итәргә ярамый. “Оптимальләштерү” сәясәте нәтиҗәсе бу. Теләге бул­ган һәркемгә шөгыль бар. Әйт­кәндәй, узган елда җәмгыять­тә эшләүче һәр кеше уртача 1,4 миллион сумлык авыл хуҗа­лыгы продукциясе җитештерде. Яхшы күрсәткеч бу. Шуңа күрә айлык хезмәт хакы да былтыр уртача 23 мең сумга җитте. 2011 елда ул 11798 сум иде.

— Районда барлык 19 хуҗалыкның тулай аграр, шул исәптән, ит, сөт һәм ашлык җитештерүнең 12шәр проценты “Ленин” токымчылык заводы” җәмгыятенә туры килә. 4300 гектар сөренте җиргә хуҗа булган хуҗалык-ның узган елда — 159 миллион, шул исәптән 43,8 миллион сум саф табыш алуы, гомумән, сокла­ндыра. Безнең про­дук­циягә их­тыяҗ юк, җи­теш­­тер­гәнне сата алмыйбыз, дигән җи­тәкчеләргә нинди киңәш бирер идегез? Сата алган очракта да арзанга яисә алыпсатарларга озаталар. Алып җитке­релмәгән керем-югалтулар шуннан башланмыймы?

— Кем ничек эшли торгандыр — анысы һәркемнең үз осталыгы. Әмма шунысы бәхәссез — барысы да җитәкченең булдыклылыгына, заман сулышын тоеп эш итә белүенә бәйле. Барысын да сәүдә үзе көйли, дип көтәргә ярамый. Узган елда мәсәлән, без 40 миллион сумлык ашлык саттык. Әлбәттә, “нинди орлык таптык — шуны чәчтек” дигән алым белән эшләү заманы түгел. Бүген эшкәртүче, сәүдә нәрсә сорый? Ихтыяҗны өйрәнү мөһим. Узган көздән, әйтик, карабодайның килограммын 25 сум белән сатып өлгердек, хәзер 20 сумга да алучы юк. Интернет, башка сәүдә порталлары һәр белгечнең эш өстәлендә. Ни кызганыч, арада компьютер белән эш итә белмәү­че җитәк­че­ләр дә бар. Аларга авыр, чөнки район, респуб­ли­ка­ның сәүдә базарындагы хәл белән хәбәрдар түгел­ләр.

Сыйфат, өстәмә керем алу мөмкинлекләре көндәлек эшебез белән бәйле. Узган елда сатыл­ган сөтнең 98 проценты югары сыйфат таләбенә җавап бирде. Шуңа һәм аксым, майлылык күрсәткече югары булган өчен өстәмә рә­вештә 7 миллион сум һәм субсидия рәвешендә 6,7 миллион сум акча алдык. Сөтнең сыйфатын берничә юнәлештә билге­ләүче корылма сатып алуга ике миллион сум сарыф иттек. Аның каравы, озатканчы ук чимал сыйфатын үзебез билгелибез. Былтыр эшкәртүчеләргә аны 23,61 сум белән саттык, ә үзкыйммәте 18 сумнан артмады. Бер сүз белән әйткәндә, җитеш­терелгән продук­циянең сыйфаты югары булса, эшкәртүчеләр аны үзләре эзләп килә.

— Терлекчелек турында сүз чыккач, “Ленин”ның республикада иң нәтиҗәле эшләүче токымчылык заводларының берсе булуын да билгеләргә кирәк. Соңгы елларда бу тармак продукциясенә ихтыяҗ артуын исәпкә алып, республикада “500 ферма” программасы да кабул ителгән иде. Сезнең аңа беренчеләрдән булып кушылуыгыз да мәгъ­лүм. Ул нинди нәтиҗә бирде?

— Сезнең сорауда хуҗалык эшчәнлегендәге ике мөһим юнәлеш берләштерелде. Әмма алар бер-берсеннән аерылгысыз. Шунысы куанычлы: республика Башлыгы Рөстәм Хәмитов быел һәм якын елларда да үз инициа­тивасы белән тормышка ашырыла башлаган проектның дә­вам иттереләчәген белдерде. Бу — аграр җитештерүчеләр өчен куанычлы хәбәр. Аның нәтиҗәсе барлык яклап та зур. Без, мәсә­лән, программага кер­гән 2012 елда 21,4 мең центнер сөт саткан булсак, узган елда бу күр­сәткеч 33 мең центнерга җитте. Фермаларда проект кысаларында 70 миллион сумлык эш башкарылды, шуның 21 миллион сумын Хөкүмәт кире үзе­безгә кайтарды. Һәр биш фермада да кул көче киметелде, мал азыгы хәзерләү-тарату тулысынча механикалаштырылды. Терлекчеләр санын киметмәдек, чөнки маллар ишәя, җәйге айларда көтүчеләр кирәк.

“Токымчылык хуҗалыгы” статусын алуыбызга да 15 ел үтте. Ел саен йөз башка кадәр токымлы таналар сатабыз. Үзебездәге көтү ел саен 25-27 процентка яңартыла.

Мин еш кына аграр җитәк­челәрдән генә түгел, ә кайбер галим-белгечләрдән дә авыл хуҗа­лыгында җитештерүне арттыру өчен кайсы тармакка күбрәк яр­дәм итәргә, дәүләт ярдәмен арттырырга кирәк, дигән сораулар ишетәм. Әлбәттә, бигрәк тә соңгы елларда игенчелекне дә, терлекчелекне һәм мал азыгы җитеш­терү юнәлешен дә бер-берсеннән аерып карарга ярамый. Алар бер-берсенә бәйле. Мал үстерү өчен азык кирәк, анысын хәстәрләргә акча — ит-сөтне күбрәк җитеш­терү кирәк.

— Альберт Рафаилович, мәгълүм булуынча, тиздән Хөкүмәтнең авыл хуҗалыгы мәсьәләләренә багышланган утырышы узачак. Әгәр югары трибунадан сүз бирелсә, республика һәм Хөкүмәт җитәкче-легенә тоташ тармак проблемаларына кагылышлы нинди­рәк тәкъдим-фикерләрегез белән уртаклашыр идегез?

— Безнең хуҗалыкта икътисади тотрыклылык, үсеш тәэмин ителү­гә карамастан, әлбәттә, авыл хуҗалыгы проблемалары буенча шәхси тәкъдимнәр аз тү­гел. Беренчедән, республика Башлыгы Рөстәм Хәмитовның 2020 елга кадәр аграр җитеш­терүне 1,5 тапкыр арттыру бурычын куюы куандырды. Димәк, һәр хуҗалыкның үз максаты булачак, дигән сүз. Бу безгә стимул да, этәргеч тә булып тора. Әмма, басучылык культураларын җи­тештерүчеләргә ашлама, техника ягулыгы сатып алуда ташламалар сакланырга тиеш. Язгы кыр эшләре башланыр алдыннан ягулык бәясе артмасына ышаныч аз. Узган елда Башкортстаннан бер төркем аграрийлар Белорус­сиядә булдык. Һәр гектардан 80-90 центнер ашлык алалар. Гектарына 600-800әр килограмм ашлама кертә­ләр. Аны сатып алуда Хөкүмәт ярдәме зур. Ашлама, гербицидлар сатып алуда дәүләт көйләве дә булырга тиеш, дип уйлыйм. Дөрес, без икенче ел рәттән кредитсыз гына үз ихтыя­җыбызга җитәрлек минераль ашламалар кайтарабыз. Үзебезнең акчага 405 тонна тупланды.

Хөкүмәтнең гектар күләменә карап бирелгән ярдәме дә бик аз. Мин моны барлык аграрийлар фикере буларак әйтергә телим. Субсидияне һәр хуҗалык­ның эш нәтиҗәсеннән чыгып бил­ге­ләр­гә кирәк. Төрле дәрә­җәдәге салымнарны түли алмаган аграр предприятиеләргә дә субсидия бирү дөрес түгел. Әгәр хуҗалык “йөк”не тарта алмый икән, аны таратырга яисә сатарга түгел, ә җитәкчесен алыштырырга кирәк.

— Узган елда аграрийлар белән очрашуда республика Башлыгы авыл хуҗалыгында фәнни казанышларга аз урын бирелүен, җитәкчеләрнең фән­­нән ерак торуын тән­кыйть­­лә­гән иде. Сездәге казанышлар турында фикер йөрткәндә га­лим­нәр “кулы”да сизелә кебек.

— Игенчелек тармагында ул районлаштырылган элита орлыгы, яңа технология һәм агротехник чаралар белән бәйле бул­са, терлекчелектә катлаулырак. Былтыр Краснодар краенда тәҗрибә өйрәнеп, галимнәр, белгечләр белән очраштык. Быел үзләрен чакырдык. Кубань аграр университетының авыл хуҗалыгы малларының физиологиясе һәм аларны тукландыру кафедрасы профессоры килде. Әле безнең фермада һәр сыердан көндәлек савым 18 килограммга якынлаша. Университет галиме, аны тагын да 10 килограммга арттыру мөмкинлеге бар, дип дәлилләде һәм аңа ирешелде. Моның өчен баланс­ланган азык рационын баету кирәк. Узган елда маз азыгына төрле өстәмәләр сатып алу өчен 5 миллион сум акча тотындык. Суккул авылы фермасында 40 килограммга кадәр сөт бирүче сыерлар да бар. Токым яхшы. Хәзер без катнашазыкны төр­ләндерү, баету турында уйлыйбыз. Кубань галиме ярдәм итә. Күптән түгел Алтайдан фән­ни-­тикшеренү институты галим-нәрен кабул иттек. Кызганычка каршы, республикада катнашазык җитештерүче завод-пред­прия­тиеләр бармак белән санарлык та калмады. Аларны тер­гезергә кирәк. Чөнки терлек­че­лектәге үсешкә сан белән түгел, ә югары җитештерүчәнлек белән генә ирешеп булачак. Шуңа күрә якын елларда, аграр фән белән хезмәттәшлекне ныгыту белән бергә, бу юнәлештә катнашазык җитештер­үне дә җайга салырга кирәк. Республикада мин, гому­мән, хуҗалыкларның үзенчәле­ген­нән чыгып әзерләнгән мал азыгы җитештерүгә игътибар җитми, дигән фикердә.

Әйтергә кирәк, соңгы елларда республика Башлыгы башлангычы белән аграр тармак проб­лемаларына кагылышлы гамә­ли семинар-киңәшмәләр ешрак үтә башлады. Анда аграр предприятие җитештерүчеләренең галимнәр белән йөзгә-йөз очрашып аралашу мөмкинлеге дә була. Кызганычка каршы, мондый чаралар еш кына “хәл-әхвәл белешүгә” генә кайтып кала кебек.

— Дүртөйле районында соңгы унъеллыкларда сүнгән, яшәргә кешеләре калмаган авыллар булмады. Сез җитәк­че­лек иткән хуҗалык үзәге Суккулдан тыш, Юкәлекүл, Мәмә­дәл, Үткен һәм Атсөяр авыл­ла­рының язмышы ничек? Анда яшәүчеләр, эшләү­челәр бетмәсме, дигән сорау борчымыймы Сезне?

— Минемчә, мондый сорау һәр җитәкченең күңелендә булып, бу хәлгә юл куймас өчен нәрсә эшләргә кирәк дигәне дә булырга тиеш. Мин җитәкчелек итә башлаган елларда да, сыер малыннан тыш, сарыкчылык һәм дуңгызчылык фермалары бар иде. Биш авыл халкын да эшле һәм ашлы итте ул. Сарыкның итенә, йонына ихтыяҗ калмагач, яптырдылар, дуң­гызларны “Африка түлә­мәсе” чиреннән куркып бетерергә мәҗбүр иттеләр. Бу хәлләрдән соң һәр авылда фермалар төзеп, мал белән тутырдык. Эшле халык беркайчан да “түшәмгә төкереп” ята алмый, авыл­ның нигезе дә корымый.

Егерме ел эшләү дәве­рендә һәр авылга юлны гына тү­гел, аларның урамнарын да асфальтлауга ирештек. “Зәң­гәр ягулык” яна, суүткәр­гечләр эшли. Әлбәт­тә, мине аларда яшәү­­челәрдән ныграк борчыган проблемалар да бар. Илдә “оптимальләш­терү”гә кадәр булган сәясәт чорында Мәмәдәл, Үткен һәм Ат­сөярдә клублар ябылды, Юкә­лекүлдә сигезьеллык мәктәп бикләнде. 170кә якын ке­ше яшәгән Юкәлекүлдә фельд­шерлык пункты ябылу куркынычы тугач, медперсоналга хез­мәт хакын хуҗалык өстәп түләргә булды. Ул бүген уңышлы эшли.

Социаль мәсьәләләрне хәл итү — халыкка уңайлы яшәү шартлары тудыру дигән сүз. Авыл­ларда юл чистарту, суүт­кәргеч чыгымнарын түләүне үз өстебезгә алу — һәммәсе дә биредә яшәүчеләргә ярдәм итү чагылышы ул. Артезиан коесы эшчәнлеген тәэмин итүгә ай саен 90 мең сум акча бүленә.

— Әңгәмә барышында сөтне үзегез эшкәртүегез, пил­мән цехлары эшләү турында бер сүз дә әйтмәдегез. Ә бит заманында Суккулда эшлән­гән “Голландия сыры”на Уфа кибет­лә­рендә чират торалар иде. Әллә сезне дә башкаладагы көндәш­лек кысып чыгардымы?

— Бу цехларның ябылуы, билгеле, вакытлыча гына. Көн­дәшлек шартларында җиңелү дә түгел, әлбәттә. Бүген сөтне чимал килеш сату берничә тапкыр отышлырак. Сыр заводыбыз үзебезнеке. Смена саен 250 килограмм продукция бирергә сәләтле. Бүгеннән эшли башларга әзер. Манты, голубцы һәм пилмән цехы да “үз сәгатен” көтә. Әйткәндәй, авыл хуҗалыгы җитештергәнен сата алмаган, яки акча җитмәүдән җәфаланган елларда фәкать шушы ярдәмче цехлар ел саен 5 миллион сумга кадәр саф табыш кертә иде. Эшкәртү һәм җитештерү цехлары, ышанам, киләчәктә отышлы булуын күрсәтер әле.

— Альберт Рафаилович, хуҗалыкка ил күләмендә дан китергән атларыгыз турында да сорашмыйча кала алмыйм. Сез дә республикада “ат җене” кагылган җитәкчеләр исемле­гендә түгелме соң?

— Юкәлекүл авылында яңа ат абзары салдык. Атлар саны 140 башка җитте. Аларны хуҗа­лык эшләрендә файдалану һәм ит өчен асрыйбыз. Ел саен кырыгын сатабыз. Аңлап торам, сезне башка атларыбыз кызыксындыра торгандыр.

Дүртөйле атлы спорт комплексында өч чабыш атыбыз бар. Бер пони — кечкенә ат та алдык. Соңгы елларда гына “Принцип-Кантри” кушаматлы атыбыз Казанда һәм Курганда узган зур бәйгеләрдә беренче урыннарны алды. Үткән елда, шулай ук, Казан һәм Әлмәт шәһәрендә оештырылган мәр­тәбәле ярышларда атыбыз беренче бүләккә лаек булды. Мәскәүдә “Шахтер көне” уңаеннан уздырылган чабышларда икенче урынга ия булып, ил күләмендә танылу алдык. Нибары бер атыбызның ике елда алган гомум приз бәясе 1 миллион сумлык булды.

— “Ленин” токымчылык заводы” җәмгыяте соңгы елларда Мәскәүдә узган “Алтын көз” агросәнәгатьчеләр күр­гәз­мә­сендә актив катнашу­чыларның берсе булды. Форумнан дүрт — алтын, ике көмеш медаль белән кайтуыгыз да казанышларга зур бәя булып тора. Яңа хуҗалык елына нинди кәеф белән аяк басасыз?

— Беренчедән, Хөкүмәт үткә­рәчәк зур чара алдыннан хөрмәт­ле “Кызыл таң” гәзите аша теләк-фикерләрем белән уртаклашырга мөмкинлек биргәнегез өчен рәхмәт.

Язгы кәефкә килгәндә, хуҗа-лыкта эшләүчеләрнең генә түгел, һәр биш авылда яшәүче-ләрнең дә күңелләре төшенке түгел дип уйлыйм. Чөнки безнең тылыбыз ныклы. Безнең техника куәте белән 10-15 мең гектар җирне эшкәртеп була. 34 тракторыбыз, 30га якын төрле йөк машинасы, 7 ашлык һәм 3 бе­рәм­­лек мал азыгы җыю комбайныбыз бар. Алар, нигездә, яңа. Ремонт эшләрендә өзеклек юк. Чәчү орлыгы җитә Әйткә­нем­чә, техника ягулыгын кредит кулланмыйча туплыйбыз. Иң мө­һи­ме — җир һәм һөнәр кадерен бе­лүче, намуслы хезмәт нә­ти­җәсеннән яшәү дәрте алып эш-ләүче авыл эшчәннәребез бар.