Уйнап кына өзелә гомерләр...

Ата-анага баласының сәламәтлеге өчен генә түгел, газизенең гомере өчен дә “ут йотып” яши торган заман җитте. Караңгы төшкәнче чыр-чу килеп урамда уйнаган балаларны да, өйдә бикләнмичә утырган кешеләрне дә очрату кыен бүген. Шәһәрдә түгел, авылда да көпә-көндез ишек ачтырып керү гадәти хәлгә әйләнде. Хуҗалар өйдә булса да, ишек бикле, олысы-кечесе үз эше белән мәшгуль: я телевизордан сериал карый, я компьютер дөньясына “чумган”. Әле кайчан гына авыл баласы, мәктәптән кайткач, зур йозакны ачып җәфаланмый, ишек тоткасына аркылы тыгылган таякны гына тартып алып, өенә керә, шәһәрдә дә, ачкычны тупса янындагы кечкенә палас астыннан алып, ишекне ача торган тыныч һәм бик гади чорда яши идек. Хәзер андый хәлне балаларга аңлатып та булмый, ышанмыйлар.

Заманга ияреп, чамасыз “акыллы” сабыйлар дөньяга килүе дә шом сала бүген. Әлбәттә, баланың үз яшьтәш­ләреннән күбрәк белүенә, үткерлегенә, хәтта артык чорсыз кыланышына да әти-әнисе сөенә генә. Мәктәпкәчә яшьтәге сабыйларның кесә телефонында яисә ноутбукта мультик карап, уеннар уйнап утыруын да зур канәгатьлек белән күзәтә алар. Бала үсә барган саен аңа игътибар кими, виртуаль дөньяда үс­мер­не нәрсә көткәнен ата-ана белми дә, сизми дә кала.

Бала, никадәр генә акыллы күренсә дә, барыбер беркатлы, ышанучан һәм хискә бирелүчән булып кала. Кызганычка каршы, кара эчле, явыз ниятле адәм актыклары моны үзләренең мәкерле эшендә оста файдалана. Мон­­нан биш-алты ел элек социаль челтәрләрдә балаларны һәм үсмерләрне “үлем” уеннарында катнашырга чакыручы төркемнәр әти-әни­ләрне кара кайгыга салып, куркыныч астында тотуы — моңа ачык мисал. Ил буенча әледән-әле кабатланып торучы балалар суициды ата-аналарны, укытучыларны гы­на түгел, барча халыкны тетрәндерде. Шул чорда социаль челтәрдә суицидка этә­рүче “үлем төркеме”нең администраторы, 21 яшьлек Филипп Будейкинны кулга алганнар иде. Балалар гомерен уенга салучы бу кеше виртуаль дөньяда үзен “Хитрый Лис”, “Филипп Лис” дип йөрт­те. Тикшерүчеләр әйтүенчә, шуңа охшаш 8 төркемдә торучы 15 үсмер үз-үзенә кул салган, тагын бишесен бу адымнан коткарып калганнар. Беренче карашка катлаулы булмаган биремнәрдән торган мавыктыргыч уенга чумган бала көчле психологик элмәк­кә эләгүен аңламый да кала. Будейкин төркемендә дә би­рем­нәр һәм тестлар суицидка этәрүче алымнарга корылган, үсмерләр авыр тормышка зар­ланган һәм ул кушкан би­рем­нәрне үтәп барган. Шундый биремнәрнең берсе видеога үз үлемеңне яздырып карау булган.
Соңгы вакытта “үлем төр­кемнәре” артта калды, үлемгә этәрүче теманы пропагандалаган сайтларның күпчелеге ябылды, балалар һәм үсмер­ләр арасында үз-үзләренә кул салу очраклары шактый кимеде, дип тынычланган кебек идек. Ләкин экспертлар янә “Русия балалар суицидлары саны буенча лидерлар рәтен­дә” дип чаң суга. Шунысы га­җәп: тулы, имин гаиләдә тәр­бияләнүче балалар арасында якты дөньядан үзләре теләп китү очраклары ешайды. Былтыр Петербургта 13 яшьлек өч мәктәп укучысының төркем белән үлемгә баруын белгеч­ләр тикшергәннән соң да бу хәлгә ачык җавап таба алмаган.

Балалар арасында үз-үзенә кул салучылар һәм шуңа омтылучылар саны 2021 елда артуы турында Русия Президенты каршындагы Балалар хокуклары буенча вәкил Мария Львова-Белова белдерде. Соңгы өч елда балигъ булмаганнар арасында үз-үзенә кул салу очраклары саны якынча 13 процентка, 3253тән 3675 очракка, һәм үлемгә кабат омтылучылар саны 92,5 процентка (188дән 362 очракка кадәр) арткан. Бу турыда узган елда балалар омбудсмены үз чыгышында белдергән иде.
Тикшерү комитеты мәгълү­матлары буенча, былтыр балалар арасында үз-үзенә кул салучылар саны, 2020 елдагы белән чагыштырганда, 37,4 процентка арткан һәм 753 очрак тәшкил иткән. 2018 елда Тикшерү комитеты балигъ булмаганнар арасында — 788, 2019 елда — 737, ә 2020 елда 548 суицид очрагын теркәгән, дип ассызыклый балалар омбудсмены.

Узган елда, “Росстат” мәгъ­лүматлары буенча, Идел буе федераль округында үз-үзенә кул салучылар иң күп теркәл­гән (84 очрак), аннан соң Себер (77 очрак) һәм Үзәк (63 оч­рак) федераль округла­ры. Иң күп суицид очрагы Мәс­кәү өлкә­сендә булган, анда 21 бала үз теләге буенча гомерен өз­гән. Чагыштыру өчен: Мәс­кәү­­дә мондый — дүрт, ә Санкт-Петербургта 10 очрак теркәлгән. Балаларның үз-үз­ләренә кул салуы буенча Бурятия Республикасы икенче булып тора — анда 20 суицид очрагы теркәлгән, өченче урын­да — Пермь крае (15 очрак).
Мария Львова-Белова әй­түенчә, илдә халыкның 70 проценты Интернеттан файдалана, ә 15-16 яшьлекләр төр­­кемендә бу сан 100 процент тәшкил итә. “Һәр сигезенче үсмер көненә бишәр сәгатьтән дә артык Интернетта утыра, ә өч проценты шул виртуаль дөньяда тулысынча “яши”. Шуңа карамастан, балаларның социаль челтәр­дәге хәвефсезлеге өйдә дә, мәктәптә дә контрольгә алынмый. Әгәр без элек, бала өйдә булганда куркыныч янамый, дип әйтсәк, хәзер исә хәвеф тудыручы ишекләр ачык”, — дип ассызыклый омбудсмен.

Балалар хокуклары буенча вәкил, беренче чиратта, балалар арасында суицидның күплегенә һәм аларның үлем­не Интернетта популярлаштыру нәтиҗәсендә барлыкка килүенә борчыла. Балалар омбудсмены билгеләвенчә, үсмерләр еш кына планлаштырылган гамәлләр турында мәгълүмат урнаштыра торган социаль челтәрләргә “китә”, бу ата-аналарга депрессия һәм үз-үзенә кул салу тенден­цияләрен күзәтергә ярдәм итә ала. Ата-аналарның 97 проценты Интернетның куркыныч тудыруы турында белә, тик 17 проценты гына үз баласын саклап калырга тырыша.
Җәмгыятьтә үз-үзенә кул салуның сәбәпләре турында бик сөйләп бармыйлар: ата-аналар, якыннары һәм танышлары өчен фаҗига бик авыр, шуңа күрә моның сәбәп­ләре турында да пышылдап кына сөйлиләр.

“Үлем төркемнәре” балаларга башкача янамый дисәк тә, яңа планга ата-аналар өчен тагын бер бәла — аниме килә. Менә берничә генә мисал: Санкт-Петербургта алтынчы сыйныф укучысы “Үлем дәфтәре” аниме герое стилендә үз-үзен үтерергә маташа. Бер айдан Колпино шә­һәрендә 10 яшьлек кыз төнлә өеннән чыгып китә һәм балалар уен мәйданчыгында үз теләге белән гомерен өзә. Ул кызда да аниме табыла — бу япон мультфильмнары аның яратканы була. Бәлки, явызлыкның тамыры нәкъ шунда ятадыр? Санкт-Петербургта прокуратура судта әле­ге тас­маларга юкка гына мә­дәни сугыш игълан итмәгән­дер. Шуңа күрә судта япон мультфильмнарын тыя башладылар.
Эксперт ачыклавынча, аниме ул — үз-үзеңне тоту­ның начар үрнәкләре, дест­рук­тив мисаллар, якты хис­ләр һәм образлар аша садизмга этәрү, үз-үзеңне агрессив тотуны формалаштыру. Шул ук Колпинодагы фаҗи­гагә тарыган укучы кызның телефонында “GachaClub” уены табылган. Бу уен яшь мәктәп балалары арасында бик популяр. Анда балалар үзләре дә аниме геройлары ясый һәм алар нигезендә мультфильм сюжетлары төзи ала. Социаль челтәрдә бу уенның җанатарлары белән бик күп төркемнәр бар, алар образлар һәм персонажлар белән алмаша. Шул ук вакытта балалар зыянсызлары фонында көч куллануга һәм суицидка этәргән видеолар да ясый башлаган. Күп кенә ата-аналар моңа бәйле хәтта чаң суга.

Илнең барлык төбәкләрен­дә балалар суицидларының артуы узган язда һәм көзен күзәтелде. Белгечләр бу хәл­не мәҗбүри чара булган үзи­золяцияләү, дистанцион уку, ата-аналарның дистанцион эше белән бәйли. Гаи­ләләр­нең өйдә бикләнеп утыруыннан әлегә кадәр булмаган проблемалар килеп чыга, бу балалар арасында депрес­сиягә, үзеңне кирәксез хис итүгә китерә, ди алар.
Моннан тыш, үзизоляция аркасында балаларның виртуаль чынбарлыкка китү проблемалары туа. Балалар го­мернең бер генә булуы турын­да контрольне югалта. Уен­ның бер дәрәҗәсеннән икен­чесенә күчә, ә алда үлем көт­кәнен сизми дә кала.
Әйтергә кирәк, соңгы елларда Интернет аша балаларга куркыныч янавы турында ата-аналар җыелышында гына түгел, власть вәкилләре катнашлыгында оештырылган конференцияләрдә дә үзәккә алына.

Балигъ булмаганнарның үз-үзләренә кул салу очраклары Башкортстанда да бик җитди мәсьәлә булып тора. Әледән-әле югары каттан сикереп һәлак булган, кулы эл­мәккә үрелгән яисә дару бе­лән агуланып, проблеманы хәл итәргә уйлаган үсмерләр турында ишетелеп кенә тора.
Башкортстан — балалар суицидларын булдырмауның комплекслы системасы кер­тел­гән бердәнбер төбәк. Монда махсус комиссия бала­ларның үз-үзенә кул салырга омтылуын да, үлем очракларын да өйрәнә.
Белгечләр фикеренчә, ата-аналарга бүген балалары белән аралашу җитми. Өлкән­нәр ягыннан балага игътибар булмау ачык күренеп тора. Бүген барлык аралашу монитор экраны аша бара. Кич­ләрен гаиләдәге һәр кеше экранга төбәлгән. Бала белән өлкәннәр арасында эмоциональ тыгыз элемтә юк. Өстә­венә, ата-аналар үсмерләр­нең “сигналын” вакытында күреп тә өлгерми.

Илнең төрле төбәкләрендә теркәлгән фаҗигале оч­рак­ларның Интернетка бәйле булуы күптән шау-шу тудырып, андый социаль челтәрләргә чик куелырга тиеш кебек тә бит. Бу “үлем уеннарын” коручылар вакытында тотылса, күпме яшь гомерләр өзелмичә калыр иде. Үсеп килүче буын мавыккан социаль челтәр­ләргә фаҗига булгач түгел, ә алданрак күз салырга вакыт табыйк. Бүген бу — баласы өчен җаваплы һәр әти-әнинең төп бурычы, чөнки телефонны да, ноутбук яисә планшетны да әле теле дә ачылып бетмәгән сабые­быз кулына үзебез тоттырабыз.

Фото: vipatovo.ru