Зөләйха кем кызы?

Романның күп телләргә, шул исәптән татар теленә, тәрҗемә ителү һәм аның буенча кино төшерелә башлау факты да “Зөләйха күзләрен ача” әсәренең фанатлары байтак булуы турында искәртә бугай. Шул вәз­гыятьтә тәнкыйтьчеләрне дә кузгатты ул. Тик алар бер-берсенә ук атарга, кылыч чыңлатырга сусаганмы? Бе­рәүләр урысча язучы Гүзәл Яхинаны Русия империя­сенең олы әдипләре Фазыл Искәндәр, Чыңгыз Айтматов, Олжас Сөләймановка тиң күреп мактаса, күккә чөйсә, икенче­ләре авторны татар тормышын бел­мәве, аңламавы, хәтта әсәрдә мил­ләтне хурлау дәрә­җәсенә үк төшүе хакында сүз кузгатты. Арада аерым язучыларның “Яхинадан көн­ләшү­ләре, шуңа күрә романын кире кагулары” турында сүз куертучылар да табылды.

Кайсы як хаклы? Нинди бәя дө­рес? Шөкер, әдәбият гыйлемендә каләм куәтен, әсәрнең идея-эстетик кыйммәтен ачыклаучы ышанычлы юл-әмәл билгеләнгән: сүз сәнгате, каләм белән тудырылган геройлар, персонажлар, тормыш, үзләре яшә­гән мохиткә ни дәрәҗәдә тап килә? Үз вакытында Гомәр Бәширов, фольк­лор әсәрләре буларак, борынгы татар халык җырларына сокланганда “Гөлҗа­мал кем кызы?” дигән һич көтелмәгән сорау куйган иде. Һәм язучы-галим риторик рәвештәге җаваплары аша лирик геройларның халыкчанлыгы, миллилеге, аларның холык-фигыль үзенчәлекләре хакында гаҗәеп кызыклы фаразлар ясады. Безгә исә фараз итәсе дә юк, кулыбызда кирпеч калынлыгы роман бар. Чынлап та, андагы героиня Зөләйха кем кызы соң әле ул?

“Зөләйха” исемен атагач та борынгы болгар шагыйре Кол Галинең мәшһүр “Йосыф кыйссасы”ндагы соклангыч һәм бер үк вакытта тетрәнде­рерлек язмышлы гүзәл зат күз алдына килер. Гаяз Исхакыйның “Зөләйха” драмасындагы милләт азатлыгы, дин хөрлеге өчен көрәшкә чыккан хатын­ның рух ныклыгы сокландыра. Менә аның сәхнә монологы: “Егерме ел бер буйдан сугыштым... Ниләр баштан кичмәде. Кыйналдым, мыскыл ителдем, суктырылдым. Бөтен тән җәза­ларын күрдем... Төрмәдән — каторгага, каторгадан — Себергә.... Юк, үкенмә­дем. Хәзер дә үкенмим... Алла­һы Тәгалә дин юлында күргән бер авырлыкка ике җиңеллек бирер... ”

Бу киң сулышлы һәм рухны сихәт­ләндергеч эчке аһ-зарны Г. Яхинаның төп герое да үзенә чит-ят итмәс сыман. Кулак хатыны саналып, Сталин­ның геноцид сәясәтен киң колач белән башкарган кансыз, кешелексез өере аны халык дошманнары белән бергә Иртыштагы тишек баржага утыртып табигать стихиясенә ташлагач, Зө­ләйха чын тәмугка эләккәнен аңлый. Яшәү кануннарына буйсынып, үзен, баласын саклап калу өчен өз­лексез көрәшә. Аның сабыйны биләү өчен чүпрәк-мазары да юк. Шулай да җаен таба, баласын, көнгерә кебек шәрә тәненә яшереп, күлмәге астында йөртә. Ашарга азыгы, күкрәк сөте беткәч, хәтта бармагын кисеп, сабыеннан канын суырттыра... Үсә төшкәч тә улына тән һәм җан сакчысы булудан туктамый тоткын ана.. Аның исеме — Юзуф-Йосыф! (Г. Яхина романындагы “Юзуф” исеменең безнең әдәби телдә ”Йосыф” дип әйтелүен Зөләйха турындагы Кол Гали поэмасы таләбе һәм татарның тел-лөгать нормасын саклау дип карыйм). Ә Йосыф — Кол Гали поэмасында Кәнган игенчесе Ягкубның төпчеге, иң яраткан углы, данлы мәмләкәттә падишаһ буласы зат. Әмма тар күңелле, хөсетле уллар, көнчеллектән акылларын җуеп, аны коега ташлый да, канлы күлмә­ген тотып, Ягкубка кайтып әйтә: “Йосыфны бүре ашады...”

Ә Зөләйха-ана, Сталин тоткыннарына тайгада азык хәзерләүче аучы, геннары аша моны белә, Йосыфны бүреләрдән сакларга кирәк! Әмма кышын яшь, тәҗрибәсез зә­гыйфь малай, тайгада адашып, ач бүре­ләр чол­ганышында кала. Ана, зирәк эзтабар, баласының гомере куркыныч астында калуын күргәч, ярсып, хәтта үз-үзен белештермәс бер хәлгә төшеп, соры ерткычларга туктаусыз мылтыктан ата, шулай ул Йосыфны бүреләрдән дә йолып кала, үстерә.

Борынгы әдип Кол Гали белән егер­ме беренче гасыр кызы Гүзәл Яхина арасында рухи бәйләнешне кем инкарь итәр?

Зөләйхаларның язмышын бер ноктадан карарга мәҗбүр иткән тагын бер хәл бар әле. Аларның һәр­кайсы хәләл җефет-ир алмаштырган зат­лар.Таймус патша кызы җилбә­зәк­леге, сабырсызлыгы аркасында Мисыр хакиме Кыйтфирга кияүгә чыгып, еллар узгач кына Йосыф белән кавышса, Гаяз Исха­кый­ның Зөләйха­сын көчләп чукындыручылар, ире Сәлимҗаннан аерып Петр исемле урыска кияүгә бирәләр. Ә роман герои­нясының ире Мортазаны колхозлашу башлангач авылга килгән кызыл гаскәр башлыгы Иван Игнатов атып үтерә һәм тора-бара катыйль Зөләйхага — сөяркә, ә малаена үги ата булып китә... Әйтәсе юк, көте­лмәгән әверелеш бу. Хатын өчен зур сынау. Очраклы килеп чыкканмы, әл­­лә авторның милли тра­диция­ләр­не чынлап та ныклап үзләш­терү нәти­җәсеме, Зөләйха безнең электәге хатын-кыз типлары, бигрәк тә аларның социаль-җенси кичереш­ләре белән бик тә тыгыз бәйләнгән икән...

Гаяз Исхакыйның “Башкорт бә­хете” дигән хикәясендә солдат хезмәтен үтәп кайткан егет шәп, байтак кыз­ларның күңеленә ут салырлык булса да, туган-тумача сүзенә карап, зур байның унөч яшен дә тутырмаган кызына өйләнә. Ләкин бикәчкә кергәч тә, аннары да, кияү кеше үзе әйткәнчә, балалыктан чыкмаган кызны “кочарга, сөяргә, үбәргә тотынса, ул күз яшьләре белән ялвара: “Зинһар, солдаттан өйрәнеп кайткан шул оят эшеңне кылма!” Унбиш яшьтән ир уртасы Мортазага кияүгә бирелгән Зөләйха да җенси тормышка әзер булмый, аның бер-бер артлы туган дүрт кызы да кабер ияләре булып китә. Бәлки, шуңа­дыр, ире каршында зәүҗанлык бурычын үтәүгә ул да тик нәфрәт һәм чиркану белән карый...

Галимҗан Ибраһимовның “Татар хатыны ниләр күрми” һәм Авзал Шамовның “Рәүфә” повестьлары белән таныш булган кешеләр күп­медер дәрәҗәдә Г. Яхинаның әлеге романы белән уртаклыклар таба. Атап әйткән­дә, каенаналар һәм киленнәр мөнә­сәбәте бу әсәрләрдә бик охшаш бире­лә. Гөлбану, Рәүфә сыман Зөләйха да көнчел, бәйләнчек каенанасын яратмый. Сукыр, чукрак булып, килен ярдәменә мохтаҗлык тойса да, мыжып, җае чыкканда сөяк­чел куллары белән касыкка төртеп торган һәм даим-даим “җе­бегән тавык” дип хурлаган биананы яшь хатын “убырлы карчык” дип атый. Замандашның “Зөләйха күз­ләрен ача” романының уңай, хәтта соклангыч һәм байтак иҗатчы­ла­рыбызга үрнәккә куярлык ягы итеп шуны билгеләргә кирәк: автор, шәһәр кызы булып, урыс телендә язса да, милли иҗатны яхшы белә, тради­цияләрне кыю файдалана. Аның китап атамасында мин үзем әдәбия­тыбызның олпатлыгын, киң­леген һәм яшәү куәтен тойдым. Яшер­мим, әлеге гадәти булмаган романның яхшы финал белән төгәлләнүен бик көткән идем. Әмма китапны япкач, күңелне ачы югалту хисе, гасабилану биләп алды. Юкка гына “Зөләйха кем кызы?” дигән сорау куймаганмын шул. Милли характерны традицияләргә таянып, әдәби маякларга ияреп кенә ту­дыра алмыйсың, моның өчен иҗат­чының үз иманы булу да бик мөһим шарт.Үзең яшәгән чын тормышка, туган телгә, рухка, халыкның үткәне һәм киләчәгенә кагылышлы иман бу. Шул булмаса, Пегас атының абынып, сөрлегеп китүе яисә рәшә шәйләп, нәрсәгәдер кызыгып, ымсынып, бө­тен­ләй юлдан тайпылуы да мөмкин.

Г. Яхинаның төп героена карата шик үтә вак, кечкенә нәрсәләрдән башланды. Мортаза йортында, ка­раң­гыда, Зөләйха, лабиринтлар эчендә адашкан адәм кебек, кармаланып, бәрелә-сугыла үзенә юл сала. Менә ир ятагы, үз ягы... болдыр аша Убырлы карчык өе... Хатын кулына тайның төкле танавы төртелә. Бер түбә астында бәрән­нәр, каз-үрдәк, тавык та төн уздырып ята... Татар йор­тымы соң бу? Чын татар ире гаиләсе өчен өйне — аерым, мал-туарга лапас-каралтыларны аерым салган ласа... Мортазаның да йортта бүлмә коруы аптыратты. Татар авылын бөтен нечкәлеге белән тойган Мөхәммәт Мәһдиевның бер әсәрендә сурәт­лән­гәнчә, ир, чалган үгез сыман, хатыны түшәгендә гырлап йоклап ятмаса, хатынның да төне төн буламыни? Әмма алдымда яткан романдагы авылның яшәү-көнкү­ре­шенә караган этник төгәл­сезлек­ләрне күрмәс­кә тырыштым. Гүзәл шәһәр кызы бит, сала гадәт­ләрен нечкәләп белмәскә дә мөм­кин...

Әмма әсәрдә чынлыкка охшамаган сәер хәлләр, күренешләр әледән-әле очрап торды. Зөләйха­ның таң алдыннан чормага менеп эзләгәне алма кагыты булган икән. Нәрсә, көмәне бармы? Юк. Бу сый басу капкасы иясенә, зират иясенә әзерләнә икән... Кич, караңгы төшкәч, хатын сый төргәген куеныннан чыгара да телгәләп, җилгә сибеп, әлеге ияләргә тарата. Янәсе, алар аның кабердәге кызларына мәрхәмәтле булсын, җен, шүрәлеләр­дән сакласын! Бу инде Ислам динен тотучы халыктан тәмам ераклашу, мәҗүси мари яисә удмурт кавемнә­ренең гореф-гадәтен, ырымнарын татарга күчерү. Рух өлкәсен­дәге ялгышлык язучыны һич кенә дә бизи алмый. Тик авторның каләме һаман шул юнәлештә кыштырдавын дәвам итә.

Кышын каладан җибәрелгән махсус отряд авылны талый башлагач, Мортаза бала йоннары калкып чыгарлык куркыныч әмәл уйлап таба: үлгән кызлары Шәмсия, Фирүзә, Сәбидә, Халидә каберләрен ачып, табутларына иген яшерә. Язга чаклы, җир чыланганчы... Татар крестьяны мондый хилаф эш кылганмы, әйтә алмыйм. Әмма автор­ның хатасы чеке­рәеп тора. Мөхәммәт өммә­тен­дәгеләр мәрхүмне табут белән җир­ләми, ә ак кәфенгә төреп, ка­бердә ләхет уеп, җир куенына тапшыра...

Кулак гаиләләрен, мулла-мөәзин­нәрне этап белән калага куганда мосафирлар юлдагы авыл мәче­тендә кунып чыга. Төнлә отряд башлыгы Тихонов гаскәри кыз Настасья белән мәчет идәненә ятып зина кыла... Иртән Сәләхетдин мул­ланың йөзен михрабка борып, кулларын сузып һәм чалыш елмайган хәлдә җан тәслим кылганлыгын беләләр... Мондый тасвирлауны мин иң Аллаһ­сыз, чорсыз совет язучысында да, оят кач­кан кара проза вәкилләрендә дә очратмадым. Чынлап та, мәчетме ул, чиркәүме әллә синагогамы, Аллаһ йорты дип аталган изге җирдә адәм түгел, җен, иблис тә мондый гамәл кылмас. Берсе чирканыр, икенчесе куркыр, өченчесен әдәп дигән нәрсә тотар... Ник кирәкте әле безнең язучыга айлы манарага тибеп үтү? Гүзәл атлы татар кызына... Аның бөтен Русиягә таралачак романы эчендә. Чынлап та уйланырсың шул, кодагый... ”Убырлы карчык”ка текә­ләм. Башта аның оригинал бирелеше җәлеп итсә дә, әсәрдәге байтак интерьер, эпизод­ларның Потемкин корылмалары сыман ялганга, җан­сыз карачкыларга әверелүен күргәч, эчтә шик туды. Бу гротеск, ягъни гарип-гораба рәвешендә бирелгән җан иясе чынлап та татар карчыгымы соң?

Татар әдәбияты бик борынгы булса да, ул өлкән буын вәкилләренә зур урын бирмәде. Башта шәрыкка хас мәхәббәт культын алга сөрү, аннары мәгърифәтчелек, сыйнфый көрәш кебек иҗтимагый идеяләр бе­лән мавыгу, төзелеш пафосын алга сөрү, сугыш темасын күтәрү үзеннән-үзе мәйданга көчле затлар­ның чыгуын таләп ит­те. “Безгә салам түбәле өйләр, читән­нәр, бетүгә йөз тоткан картлар кирәкми, алга карарга, яшь­ләрне, хезмәт ударникларын, геройларны, космоска очучыларны тасвир­ларга кирәк!” дигән таләп куйды әдәби тәнкыйть.

Әмма алтмышынчы еллардан башлап безнең иҗатта туган тел, милләт язмышы, табигатьне саклау кебек рухи мәсьәләләр күтәрелгәч, бер-бер артлы Акъәби, Бибинур, Маһисәрвәр, Нуриә­сма, Әлмәндәр кебек соклангыч картлар, карчыклар төркеме калкып чыкты. Боларның һәркайсы татар дигән халыкны бизи, аның яңадан-яңа күркәм сыйфатларын ача һәм кешене яшәүгә рухландыра.

Шулар фонында Гүзәл Яхинаның герое ничек кабул ителә соң? Минем­чә, боларның берсенә дә охшамаган ул. Бу — яңа фәлсәфи-эстетик җир­лектәге образ. Анда төрле башлангычлар кушылмасын билгеләү дөрес булыр, бер яктан, мин аны урыс драматургы А. Н. Остров­с­кийның ”Гроза” әсәрендәге Кабанихага тиңләдем. Килене Катеринаны, Н. А. Добролюбов әйткән­чә, “караң­гылык патшалыгындагы яктылык нурын” томаларга тырышучы төксе чырайлы карчык, улы Тихонны юмалап, Катеринага акрынлап һәлакәт әзерли. Бу урыс карчыгы Убырлыга бик туры килә. Икенче яктан, Яхина үз героена романтик штрихлар да өстәгән. Яшь­легендәге кыз куу йоласын искә алып, чигүле бәрхет күлмәген киеп, тәңкәләр тагып, яхшы аргамакта камчы тотып Шакирҗан белән алышу вакытын сагына. Чая йөрәкле бай кызы буларак, пешмәгән егетне үз кулында биетеп тоткан бит ул. Хәтта Шакир­җанга кул күтә­рергә дә тайчанмаган кыз. Патриархаль мо­хиттә артык күкрәк сугу түгелме соң бу?

Аның хисләнүе Г. Ибраһимовның ”Казакъ кызы” романын искә төшер­де. Арсланбай Кара айгырлар җәйлә­венә килгәч, ыру башлыгы Сарсын­байның Карлыгач-Сылу исемле кызы белән ат чабышында катнаша. Шундагы җил кебек ирекле, чая дала кызының кайбер соклангыч чалымнары Убырлыга күчерелгән булса гаҗәпмени? Хәер, болар гына түгел, тагын әллә нинди әсәрләрнең, хәтта антик әдәбият трагедия­ләрендәге ярым кеше, ярым хайван (минотавр) образлары да Яхинаның Убырлысында чагылыш табадыр. Күп укыган бит! Тырышуын тырышкан, әмма бу һич тә татар карчыгы түгел. Игенче Шакирҗанның хатыны, кулак Мортаза угланның анасы дип тәкъдир ителгән затның татар мохитенә бер катнашы юк! Мин моны, романдагы ана белән ул мөнәсәбәтен күздә тотып, аяк терәп әйтәм. Төпкелдәге хәяттән, мәдә­ниятле Болгар, Алтын Урдадан, Казан ханлыгыннан һәм Ислам шәригате таләп­ләреннән килә, төрки-татарда ир бала һәм ана бәйлә­нешләре ифрат тыйнак, тотнаклы булды. Юкка гына хатын-кыз ирләр җәмгыятендә яулыгы белән авызын капламаган, юк-бар сүзләр сөйләмәгән һәм үзен әдәпле тотарга тырышкан.

Романда Мортазаның анасы, өенә кереп, байтак вакыт югалып торуы искәртелеп килә иде. Нишли ул анда? Килен кеше бу сорауны куеп уфырса, шикләнү галәмәте күрсәтсә дә, укучы Мортазага савап кына язды. Өлкән кешенең хәлен белү фарыз гамәл!

“Тәрәзәгә чиертү” бүлегендә Зө­ләй­ха сукыр каенанасына сиздер-мәскә тырышып йомыркалар урнаштырып ятканда өйгә Мортаза килеп керә һәм килен шулай ана-ул кыла­нышларының шаһиты булып китә. Хикәяче юкка ишарә ясамаган икән, ана кеше “җаным”, “йөрәк маем”, “йөрәгем”, “син тик минеке!” кебек кайнар мәхәббәт сүзләрен яудырып, малаена сарылса, угыл дигәнең, хикәяче әйткәнчә, “сөяркә җаны теләгән хатын­ның бәдәнен ничек кочакласа, Мортаза да әнисен шулай каты, нык итеп кыса...” Әлеге шаккатмалы халәттә чал карчыкның: “Без­нең гай­бәтне сат­кан әшәке адәмнәр күптән инде үзләре туфрак булдылар” дип каһкаһәле сөенүе ныклап колакка сеңә. Кеше үлеменә сөе­нә икән, димәк, гайбәт дигәнең һич тә вак-төяк чәйнәшү генә булмаган инде...

Ана-ул арасында уйнашлык итүме? Әстәгъфирулла, ай-һай зур нәрсә бит бу. Һәм бу фарс Зөләйха­ның күзләрен ачу ниятеннән уйланыламы? Автор үзенең кайбер укучыларына мәчеттә үлгән Сәлә­хет­дин мулланыкы сыман йөрәк өянәге ясарга җыенмыйдыр бит? Бу китапны укып, Русия киң­лекләрендә, чит илләрдә “лачт” итеп төкереп куючылар да табылыр әле: “Бу татар дигәнең — нинди кыргый кавем!.. Варвар Чыңгызхан нәселеннән тагын ни көтәсең?”

Татар мохитен Убырлы карчык, Мортаза, Шакирҗан кебек ямьсез об­разлар белән тәкъдир итеп, “Зө­ләйха күзләрен ача” романы авторы аны якты бизәкләр, хушландырырлык хисләр белән кабул итмәвен күрсәтте. Юлбаштан киткәч тә бик озак әрвахлар аны эзәр­леклиләр, төрлечә яныйлар. Мортаза гаиләсе Зөләйханың балаларын харап иткән, язмышына куркыныч салган мохит төрмә кебек күзаллана. Татар тән­кыйтьчеләренең тенденциоз бәяләр белән килешмәве, Г. Яхинага үпкә, рәнҗеш белдерүләре, минемчә, урынлы.

Әлбәттә, романда киңлек белән тасвирланган икенче төрмә — Сталин казаматын Мортаза төрмәсе белән тиңләп булмый. Урыс, совет һәм төрле милләтләр, шул исәптән үзе­безнең иҗатта да И. Сәлахов, А. Гыйләҗев, Р. Кәрәми романнарында тасвирланган Сталин “тәмугын” тоткын ана-Зөләйха катнашлыгында күрсәтеп, Гүзәл Яхина әлеге теманы киңәйтә, фаҗигале хәл-вакыйгалар, яңа геройлар, кичерешләр белән баета. Безнең укучы өчен татар хаты­­нының төрле милләт, һөнәр иялә­рен­нән торган тоткыннар төрке­мендә тотанаклылык, түземлек сыйфатлары белән ачылуы һәм мәх­шәр­дә кеше буларак үсә, ныгый баруы да әһә­мият­ле.

Әлеге роман ике тормыш катламын-төрмәләрне бергә бәйләве, янәшә күрсәтүе белән гыйбрәтле. Алар, әсәргә салынган фәлсәфәгә ярашлы төстә, михнәтләр чыганагы итеп карала. Монда Зөләйханы автор Кол Галичә авырлыклар кичереп бәхет табучы кеше итеп күргәнгә, хатынны кызганмый, аны яңадан-яңа газапларга сала. Әмма иртәме-соңмы, Зөләйха бәхет кошын да тотарга, чын мәхәб­бәтен дә табарга тиеш. Тик Зөләйха бәхеткә ничек ирешер?

Менә шул катлаулы мәсьәләне хәл итүдә, минемчә, язучы махы бирә, ризасызлыклар, тәнкыйтьчеләр чыгышы Зөләйха язмышын төгәлләү этабына карый. Ә тагын да төпкәрәк төшеп уйланганда, романның җи­теш­мәгән ягы авторның Зөләйха психологиясен нечкәләп тоймавында дип карарга кирәк.

Янә уйланыйк: Зөләйха кем кызы соң? Таймус патша кызы мәҗүсиләр арасында үссә дә, мәхәббәте, гомер юлдашы Йосыфның юл-мәзһәбен олылап, дин-ислам тота. Зөләйха — берсеннән-берсе сөйкемлерәк унике баланың анасы һәм Мисыр патшасы Йосыфның ныклы терәге, үз хал­кының сөекле кызы була...

Гаяз Исхакый герое Зөләйха, көчләп урыс Петрга кияүгә бирелсә, хак диненнән язса да, үзен чын халык кызы булуын расларлык көч-куәт, әмәл таба, улы Захарны Әхмәт­кә әверел­дереп, аны Мөхәммәт өммә­тенә кайтару бәхетенә ирешә.

Г. Яхинаның Зөләйхасы, белүе­безчә, тоткынлыкта малай үстерә. Ул инде балигълык яшенә җиткән. Ананың борчылуы урынлы: егеткә бит укырга, һөнәр алырга, тулы хокуклы СССР гражданы булырга кирәк. Нишләргә? Зөләйха, горурлыгын җиңеп, ире Мортазаны атып үтергән, ә хәзер Җиде­кулда комендант вазыйфасын үтәүче Иван Игнатов каршына килеп тез чүгә. “Хаким ир һәм тоткын хатын кемнәр һәм нинди генә булмасыннар, яшәү өчен көрәштә, бигрәк тә иң хәтәр мизгелләрдә, югары тойгыларга буйсынып, бер-берсенә ярдәм кулы сузышкан кешеләр...” Тик шуннан соң гына сөяркә...” Сөяркә кеше бит, аның гозерен үтәми калмас... Комендант, шәфкатьле урыс, чынлап та карышмый. Зөләйха алдында ук Йосыф “Дело”сын яндырып, чиста метрика кәгазен тутыра: “Иосиф Игнатов, 1930 елгы. Анасы — Зөләйха Вәлиева, крестьянка... Атасы — Иван Игнатов, кызылармеец”. Шулай итеп, кодрәтле каләм татар егетен бер мизгелдә урыс ясап куя. Язучы сиздергәнчә, нәкъ шунда Зөләйха­ның күзләре ачыла бугай, тормышка, кешеләргә бөтенләй яңача карый башлый, аңа бәхет кояшы елмая. Димәк, тоткын ананың улы алдында да бәхетле киләчәк ачылачак! Яхина романындагы шул төгәллә­нешкә карап, бу Зөләйха — татар кызы, дип әйтә алабызмы соң? Ми­нем­чә, иман таптау бу... Кешегә, аның көченә, үз халкыңа ышанмау, хәтта милләттә­шеңне дә имансызлыкка әйдәү бу...

Шик юк, Гүзәл Яхина — плюрализм, хөр фикер йөртү һәм төрле халык­ларның үзара тыгыз аралашып яшәү заманында калыккан бик талантлы һәм кыю язучы. Тик киләчәктә бу автор­ның милли тормышыбызны ныграк өйрәнеп һәм халык хәятен йөрәгенә якынрак алып иҗат итүен телисе килә. Милләт аны үз кызы дип танысын!