Үсеш авылдан башлана

Аның иң мөһиме — җир ресурслары. Илебез дөньяда иң зур җир мәйданына ия. Авыл хуҗалыгы тәгаенләнешендәгесе генә дә 132 миллион гектарга җитә. Дөньядагы сөренте җирләрнең — 10, кара туфраклы мәйданнарның 55 проценты Русиягә туры килә. Шул ук вакытта әлегә 41 миллион гектар ташландык хәлдә, деградацияләнгән. Бу — Канаданың барлык сөренте мәйданына тиң, Франциянең сөренте җирләреннән ике тапкыр зуррак. Шул рәвешле, әгәр Русия аграр реформалар чорында югалткан уңдырышлы мәйданнарын тергезә алса, бу авыл хуҗалыгында җитештерүне экстенсив алым белән дә арттырырга булышлык итәр иде. Әлбәттә, илдә аграр җитештерүне күтәрүнең икенче чыганагы интенсив юлга бәйле. Заманча технологияләр, шул исәптән камил техника һәм сыйфатлы орлык, уңышны бермә-бер арттырырга мөмкинлек бирәчәк.

Башкортстан — Русиянең икмәкле төбәге һәм илнең әйдәүче биш аграр төбәгенең берсе булып тора. Кызганычка каршы, республикада аграр җитештерү һаман да уңайсыз һава һәм климатик шартларга бәйле булып кала. Игенчелектә, үсемлекчелектә теләсә нинди һава шартларында да тотрыклы уңыш алуны тәэмин итү нәрсәгә бәйле? Аграр җитештерүдә нинди технологияләргә өстенлек бирергә кирәк? Берничә көн элек Башкортстан Башлыгы каршындагы Фән буенча совет утырышы шушы мәсьәләләргә багышланды.

Русиядә 2025 елга кадәр авыл хуҗалыгын үстерү буенча федераль фәнни-техник программа әзерләнә. Мөһим документ әзерләнү очраклы түгел. Беренчедән, аграр тармакның үсеш ноктасы күтәрелә башлады. Икенчедән, Көнбатыш белән ышанычлы рәвештә көндәш­лек итү өчен алшартлар туды.

Дәүләт рейтинг агентлыгы мәгълүматларына караганда, былтыр тулай авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерү акча белән исәпләгәндә 5 триллион сумнан күбрәккә арткан. Шул ук бәяләр белән исәпләгәндә, алдагы елда үсеш — 3, шушы елның беренче яртыcында 2,6 процент тәшкил итә. Әйтергә кирәк, элекке еллардан аермалы буларак, үсеш динамикасы төп тармаклар буенча бер-берсенә якын, ягъни терлекчелек — 14,5, үсемлекчелек продукциясе 18,6 процентка арткан.

Соңгы мәртәбә эчке тулай продуктта авыл хуҗалыгы өлешенең 4 процентка җитүе 2009 елда күзәтелгән иде. Аннан соңгы елларда күрсәткеч кимүгә йөз тотып, 2012 елда 3 процентка калды. Аграр маркетинг институты галимнәре фаразларына караганда, 2020 елга авыл хуҗалыгы өлеше 4,5 процентка җитүе ихти­мал. Узган елда аграр тармакта эчке ту­лай продукт күләменең 4 процентка якынлашуы, әлбәттә, дәүләт тарафыннан субсидия програм­маларының яхшы нәтиҗә бирүен күрсәтә.

Билгеле, көнбатыш илләре белән көндәшлек итү җиңел бирелми. 2025 елга кадәр аграр тар­макны тамырдан үзгәртеп кору яңа техно­логияләргә генә нигезләнми. Җитештерү­чәнлекне арттыру өчен “билне” дә кысыбрак буарга кирәк булачак. Әйтик, Русиядә авыл хуҗалыгында эшләүчеләр саны, АКШтагы шул ук күрсәткечтән өч тапкыр артып, 6,3 миллион кешегә җитә. Кызганычка каршы, дип әйтергәме, бу — ихтыяҗдан байтакка артык. Авыл җирендә эшсезлек дәрәҗәсе тоташ икътисадтагыдан ике тапкыр югарырак, ә хезмәт хакы ике тапкырга якын кимрәк. Шунысы да бар: авыл халкы саны кимү дәвам итә. 1989 елдан башлап, мәсәлән, 25 меңнән артык авыл картадан югал­ган. Авылда яшәүчеләр саны 2000 елдан 2014 елга 1,2 миллион кешегә кимегән. Кызганычка каршы, 40 миллион кеше яшәгән авыл пробле­малары, тоташ алганда, икенче планда кала.

Илнең аграр җитештерүендә мөһим урын тоткан Башкортстанда соңгы елларда тармакка дәүләт карашы яңача эчтәлектә үзгәрде, ягъни авыл җитештерүчеләренә ярдәм субсидия һәм льготалы кредитлар белән генә чикләнми. Федераль һәм республика программалары кысаларында максатлы проектларны тормышка ашыруга, инвестицияләр җәлеп итүгә мөһим урын бирелә. Әмма җитештерүдә игенчелек, үсемлекчелек тармагы өстенлекле булып кала. Ашлыкка ихтыяҗ тышкы сәүдә базарында да үсә. Ә быел эчке базарда фураж ашлыгына ихтыяҗ арту фаразлана.

Игенчелек, үсемлекчелек тармагындагы проблемаларның Башкортстан Башлыгы каршындагы Фән буенча совет утырышына чыгарылуы да очраклы түгел. Дөньяда, илдә басу культураларына ихтыяҗ арткан бер вакытта Башкортстанның да әлеге тармакта кискен борылыш ясарга ышанычы зур.

— Моның өчен безгә 2020 елга тулай авыл хуҗалыгы җитештерүен 230 миллиард сумга җиткерергә кирәк, үткән елда бу сан 152 миллиард сум тәшкил итте. Авыл хуҗалыгы тармагында һәр эшченең продукция эшләп чыгару күләмен елына 2 миллион сумга кадәр күтәрүгә ирешергә кирәк. Тулай аграр җитештерүдә авыл хуҗалыгы предприятиеләре һәм фермерлар өлешен 60 процентка җиткерү мөһим, әле ул 40 проценттан артмый. Аграр тармакка инновацион технологияләрне актив кертмичә без бу мәсьәләләрне хәл итә алмаячакбыз, — диде Совет утырышында республика Башлыгы Рөстәм Хәмитов.

[i]Шул ук вакытта.[/i]

Башкортстанда авыл хуҗалыгы тәгаен­ләнешендәге мәйданнар 7,3 миллион гектар тәшкил итә. Шуның 3,7 миллионы — сөрентеләр. Рәсми мәгълүмат­лар буенча, республикадагы сөрентеләр­нең 20 процентында, ягъни 700 мең гектар чамасын­да, туфракның гумус катла­мы бик түбән.

Үсемлекчелектә уңыш алуны арттыру, ресурсларны янга калдыручы технологияләрне куллану турында сүз алып барганда, билгеле, башта орлыкчылыктагы хәлләргә бәя бирергә кирәктер.

Билгеләп үтелүенчә, үсемлекчелектә әлеге вакытта 100 еллык тарихы булган бердәнбер Чишмә селекция үзәге эшли. Биредә узган гасырда эшләгән селекционерлар Башкортстан данын бөтен илгә тараткан. Кызганычка каршы, соңгы елларда үзәктә буыннар күчәкилүчәнлеге өзелде, яшь белгечләр түбән хезмәт хакына эшләргә теләми. Чишмә селекция үзәгендә чыгарылган яңа сортлар, гибридлар әлегә яхшы бәя алса да, иртәгәсе көн таләпләренә җавап бирә алырмы? Авыл хуҗалыгы культуралары орлыгы җитештерү белән республикада махсуслашкан 64 хуҗалык шөгыльләнә. Алары да начар эшләми. Әмма 2025 елга куелган бурыч­лардан чыгып фикер йөрткәндә, республи­каның һәр табигый-климатик зонасында район­лаштырылган яңа сортларны куллану мәсьәләсе тулысынча хәл ителмәгән.

Уңдырышлылыкны күтәрүдә үсемлекләрне химик һәм биологик саклау чараларын җи­теш­терүне тергезү дә мөһим бурычларның берсе, дип билгеләде Рөстәм Хәмитов. Русиядә дә, Башкортстанда да гербицидлар җитеште­релми. Аны, миллионнарча доллар түләп, чит илләрдән алырга мәҗбүрбез. Элекке “Химпром” заводы базасында республика Фәннәр акаде­миясенең Гербицидлар буенча фәнни-тикше­ренү институты эшли. Ләкин ресурслары җитеш­мәү сәбәпле, әлегә куәтләрен арттыра алмыйлар.

— Җир эшкәртүдә ресурсларны янга калдыруда NO-till технологиясе яхшы нәтиҗәләр бирүен күрсәтте, — диде очрашуда Башкортстан Фәннәр академиясенең академик-секретаре, фән докторы Хәлил Сафин. —Түбән уңыш алу, кырыс табигать шартына бәйлелек системалы күзәтелгәндә бу технология үзен саклый һәм иң ышанычлы юл булып тора. Бу алым туфракны механик эшкәртүдә минималь чыгым сорый. Җир өстен минималь эшкәртү аның гумус катламын ярлыландырмауны, корылык шартларында дымны саклауны тәэмин итә. Соңгы еллардагы күзәтүләрдән чыгып, шуны ассызыкларга телим: әлеге агротехнологияне төгәл үтәгән хуҗалыкларда уңыш югарырак булды, техниканы файдалану коэффициенты түбәнрәк һәм ягулык куллану азрак. Әлбәттә, рентабельлелек байтакка күтәрелде.

Дөрес, галим тәкъдим иткән технологияне республикада байтак еллар элек үк кулланырга уйлаганнар иде. Аерым чиновникларга, ни өчен­дер, бу яңалык ошап җитмәде. Ә менә NO-till технологиясен әлегә кадәр кулланган берничә хуҗалыкта моңа һич тә үкенмиләр. Республика Башлыгы, Хәлил Сафин тәкъдим иткән технологияне төплерәк өйрәнеп, кулланырга мөмкин булган төбәкләргә игътибар итәргә киңәш бирде. Әлеге яңалыкка тармак министрлыгына да кабат әйләнеп кайтырга туры киләчәк.

Русия Президенты Владимир Путин аграрийлар алдына 2025 елга амбициоз бурычлар куйды. Аны үтәп булыр микән, дигән икеләнүле сорау да тумый, чөнки Русиянең дөньяда “ашлык державасы” булып калачагына ышаныч зур. Әйткәндәй, Русия быел, 30 миллион тонна бодай экспортлап, бу юнәлештә дә лидер бул­мак­чы. Башкортстанның игенчелектә, үсем­лекчелектә тармактагы ресурсларны янга калдыру технологияләрен нәтиҗәлерәк куллана башлавы дөнья базарында ышанычлы “уенчы” булып калучы Русиянең тылын ныклырак итә.