Бодайдан бананга күчмәсәк иде

Дөньяның абруйлы галим­нәре якындагы утыз елда кли­матның үзгәрүен, аномаль эссе­ләрнең еш кабатлануын фаразлый. Әйтергә кирәк, табигый климатик бәла-казалар­ның ешрак күзәтелүе дә бу фикерне куәтли. 2030 елга Төньяк һәм Көньяк ярымшарларда океан өстендәге уртача еллык темпе­ратураның 0,5-1,0 градуска, ә төньяк ярым­шарның урта киң­лек­ләрендәге материкларда 1,5-2,0 градуска кадәр күтәрелер дип көтелә.

Климатның болай үзгәрүе Русиягә тоташ алганда өстәмә җылылык ресурслары бирер, илнең геосәяси хәлен яхшыртыр һәм икътисад үсешенә уңай йогынты ясар дигән өмет бар.

Климатның җылынуы Башкортстанда да эзсез калмаячак. Абруйлы галимнәр билге-ләвен­чә, фәкать шушы сәбәп­ле республикада ашлык уңды­рыш­лылыгы 13 процентка артачак. Әмма бу хәл бары тик 60 елдан соң гына көтелә. Әгәр дөнья күләмендә климат җы­лыну темпы әлеге дәрәҗә­дә саклан­са, арытаба бөртек­леләр уңы­шы­ның 14 процентка түбә­нәюе дә фаразлана.

Глобаль җылыну дәвам итә. Бу фикерне бер галим дә инкарь итми. Әмма аның нәти­җә­ләре 5-10 ел эчендә күрен­мәскә дә мөмкин. Әлегә табигать үзе кешеләргә бу үзгәреш­ләргә әзерләнергә, яраклашырга вакыт бирә кебек. Юк, банан белән тукланырбызмы, әллә әфлисун дә җитәрме, дигән со­рау тормый. Климат үзгәрү беренче чиратта авыл хуҗа­лыгы тармагында чагылыш табачак. Исәп­ләүләр күрсәтүен­чә, агро­сә­нәгать тармагы их­тыяҗлары өчен яраклы җир мәйданнары әлеге дә­рәҗәдән 1,5 тапкырга артачак, илнең биоклиматик потенциалы 30 процентка үсәчәк. Клима­тның җылынуы илнең күпчелек төбәк­ләрендә аграр секторның продуктлылыгын арттыруга ките­рәчәк. Кызганычка каршы, глобаль җылыну бер­ни­кадәр вакыттан соң уңдырышлы җир­ләр­нең әкрен­ләп чүплеккә әй­ләнүен тизлә­тәчәк. Аграр галим­нәрнең күзә­түләренә караганда, климат җылыну нәти­җәсе буларак, Башкортстанда вегетация чоры 10 көнгә кадәр арта, ә яз­ның соңгы салкыннары гадәт­тәгедән сигез көнгә алдарак туктый. Соңгы унъеллыкларда республикада дала районнарында уҗым культуралары үстерү өчен уңай шартлар тууга да әлеге үзгәрешләр сәбәпче.

Гомумән, глобаль җылыну Русиянең аграр тармагында нинди нәтиҗәләргә китерүен берникадәр фаразларга була. Моны соңгы еллардагы күзәтү­ләр дә күрсәтә. Кышын төньяк төбәкләрдә кар күп явачак, ә ил­нең көньяк һәм көньяк-көнба­тыш өлешендә җәйге явым-төшем кимиячәк. Ә Башкортстанда тө­ньяк районнарда ашлык уңышы берникадәр артса, көньякта җылылыкның басучылыкта проблемалар өстәве ихтимал. Шуңа күрә республика­ның экологик сынаулар көтел­гән көньяк районнарында яңа климатик шарт­ларга әзерләнүе бик мөһим. Моның өчен корылыкка би­реш­­мәгән районлаштырылган яңа культуралар булдыру юнә­ле­шендә эш башланырга тиеш. Басучылыкта дым саклаучы техно­логия­ләрне күбрәк куллану бурычы тора. Һәм, әлбәттә, ясалма сугару мөм­кинлекләрен истән чыгарырга ярамый.

Саннар телендә: Соңгы 25 елда республикада ясалма сугарылган мәйданнар 152,3 мең гектардан 35,5 мең гектарга калган. Узган елгы мәгълү­мат­лар буенча, Башкортстанда ясалма сугарыл­ган мәйдан­нар гомум авыл хуҗалыгы тәгаен­лә­не­шендә­ге җирләрнең 0,46 процентын алып тора.

Күренүенчә, ясалма сугарылган мәйданнарның елдан-­ел кими баруы да кли­мат­ның җылынуы тудырган проблемалар алдында көчсез булуыбызны күрсәтүе ихтимал.

Узган ел Уфада экологик форум үткән иде. Анда дөнья кү­ләмендә климатның җылы­нуы, аның нинди нәтиҗәләргә китерүе хакында фикер алыштылар. Экспертлар соңгы 30 елда Башкортстанда уртача еллык температураның 0,7 градуска күтәре­лүен хәбәр итте.

— Бу сан беренче карашка куркыныч түгел дә кебек. Әмма галимнәр тикшеренүе шуны күрсәтә: һава температура­сы­ның шулай кыска вакыт эчендә ике градустан да югарырак кү­тәрелүе экологик хәлгә зур куркыныч тудыруы ихтимал. Сәнә­гать җитештерүенең туктап калуы бар. Азык-төлек белән тәэмин итүдә җитди проблемалар килеп чыгуы да сер түгел, — диде әлеге чарада чыгыш ясаучы Экология һәм табигатьтән файдалану министры Илдар Һадыев.

Форумда яңгыраган фи­керләр игътибарга лаек. “Башгидрометцентр”ның агрометеорология һәм агрометпрогноз бүлеге әзерләгән мәгъ­лүматлар буенча, климат­ның җылынуы нәтиҗәсендә Башкортстанда бөртеклеләр уңы­шы 30-40 елдан соң — 6,1 процентка, 60-70 елдан соң 12,9 процентка артырга, ә 100 ел үткәч кире­сенчә, 14 процентка кимүе фаразлана. Әле­ге проблемага кагылышлы галимнәр фикерен алдарак әйткән идек. Ә бу чыганак — гасырдан артык климат һәм һава торышындагы үзгәреш­ләрне генә түгел, ә аларның авыл хуҗалыгына нинди йогынты ясавын теркәп барган белгечләр фикере.

Әлегә фаразлар. Ләкин алар фәнни нигезләнгән. Ди­мәк, безгә “катыргы”дан салынган йортлы җылы илләрдә яшәүче кешеләр­гә дә, салкын кышкы киемнәр һәм өйләрен җылы­тырга утын сатып алучыларга да көнләшеп яшисе тү­гел. Глобаль җылы­нуның АКШ һәм башка илләрдә үлемечле бәла-казалар китерүен көн саен диярлек күреп торабыз. Русиядә дә табигать афәтлә­ренең кү­бесе җылыну процесслары белән бәйле. Зыян­ның күбесе авыл хуҗалыгына туры килә. Ил буенча шундый анализ да ясалган. Һава шарт­ларының кискен үзгәрүе белән бәйле күрелгән зыянда, акча белән исәпләгәндә, иң зур өлеш аграр тармакка туры килә — 60 процент тәшкил итә. Бу күр­сәткечтә транспортка — 21,5 коммуналь хуҗалыкка һәм энергетикага — 8,5, төзе­лешкә — 7 һәм урман хуҗа­лыгына якынча 3 процент туры килә. Ә инде җылынуның басуларда корткычлар артуга һәм туф­рак эрозиясенә ките­рүе әлеге сумманы тагын да күтәрә.

Климат җылынуның дәвам итүе ашыгыч рәвештә авыл хуҗалыгы җитештерүе белән шөгыльләнгән илләрнең игътибарын җәлеп итәргә һәм аңа әзерләнүне тизләтергә тиеш. АКШның Авыл хуҗа­лыгы министрлыгы экспертлары, якын 10-15 елда планетада ашлыкка ихтыяҗ бүгенгедән тагын 1 миллиард тоннага артачак, дигән нәтиҗә ясаган. Бу халык саны арту белән генә түгел, ә үсеп килүче илләрдә туклану сыйфаты яхшыра бару белән дә аңлатыла.

— Дөнья күләмендә авыл хуҗалыгы мәйданнарын арттыру резервы юк. Ә бөр­тек­ле­ләрнең уңдырышлылыгы

дө­нья күлә­мен­дә үзенең “иң биек” ноктасына җитте. Русия планетадагы сө­ренте җирнең 9 процентка, эчәр су запа­сы­ның 20 процентына һәм бик зур мәйданда урманнарга ия. Глобаль климат җы­лыну хәвефле дәрәҗәгә җит­кәнче үк безнең алдан әзер­ләнергә шартлар бар. Димәк, безгә эчәр су запасын нәтиҗәле куллану, корылыкка бирешмәүче басу культуралары булдыру һәм дым саклауны тәэмин итүче агротехник чараларны уңышлы куллану мәсьәләләренә игътибарны көчәйтергә кирәк, — диде “Кызыл таң” гәзите журналисты белән әңгәмәдә пар­ламентның комитет рәисе, икътисад фән­нәре докторы Рәсүл Госманов.

Планетар җылынуга, кызганычка каршы, алга киткән илләр­нең башлыклары артык әһәмият бирми. Ел саен диярлек уздырылган дөнья күлә­мендәге экологик форум­нар­ның да мөһим карарлары нигездә кәгазьдә генә кала. Климат җылынуга китергән төп сәбәп — атмосфераны парник газлары катламының каплавы. Ләкин аны киметүгә юнәл­тел­гән чаралар үтәлми диярлек. Әлеге куркынычка сәнәгать, кеше эш­чән­­леге сәбәпче икән, бу хәлне туктату да кеше­ләр­нең бердәм борчылуы белән бәйле булырга тиеш. Глобаль җылыну нәтиҗә­ләре белән көрәшергә һәм бер үк вакытта шундый шартларда яшәргә өйрәнергә әзерләнергә кирәк. Югыйсә, кешелек дөнь­ясына килгән зыян зур сугышлардагы югалтулардан да күбрәк булуы ихтимал.