Аның матбугаттагы эшчәнлеге, хәтта дөньяга карашы, уй-фикерләре дә миңа шактый таныш иде: бергә озак еллар эшләдек, бер-беребезне якын күрдек, пенсиягә киткәч тә ул миңа мәкаләләр алып килде, еш кына сөйләшеп тә утырдык. Әмма кайчан да булса аның турында мәкалә язармын дигән уй башыма да кергәне юк иде.
Язмаларыннан күренүен-чә, Рәис Касыймовның бала чагыннан ук язмыш башыннан сыйпамаган икән. 1936 елның 15 гыйнварында Кырмыскалы районы үзәгендә туган ул. Әтисе Шәяхмәт Хаҗиәхмәт улы районның совет һәм партия органнарында җитәкче вазифаларында эшли. Бөек Ватан сугышы башланганда партия райкомының оештыру бүлеге мөдире була. Үзе теләп фронтка китә. Сталинград өчен барган алышларда өлкән лейтенант, рота командиры Касыймов, кул-аягы яраланып, әсир-леккә эләгә. 29 көннән аларны коткаралар. Сугыштан соң бу яугиргә рәсми органнар кырын карый, шулай да “Райпищеторг” директоры итеп тәгаенләнү мөмкинлеге бирә. Арытаба оешма бетерелгәч, директорны башка эшкә алмыйлар, аңа “әсирлектә булган” дигән яманат тагыла. Рәсми рәвештә партиядән чыгарылмаса да, беркайда да партия оешмасына исәпкә куймыйлар. Кулга алынудан аны КГБдан бирелгән “Әсирлектә чакта үзен гаепләрлек фактлар булмаган” дигән белешмә генә коткара...
Бөтен авырлык “әсир”нең биш баласына төшә. Районның халык мәгарифе бүлеге мөдире ул балалар укыган мәктәп җитәкчеләренә аларны беркая да сайламаска, югарыга үрләтмәскә күрсәтмә бирә. Башка чарасы калмагач, Касыймов гаиләсе белән Уфага күченеп килә. Тагын биш елдан, 1956 елда, өстендәге бөтен ялган гаепләр алып ташлана. “1929 елдан Коммунистлар партиясе әгъзасы булып тора” дигән белешмә ала. Фронтта күрсәткән батырлыклары өчен аны “Кызыл йолдыз” ордены эзләп таба. Ул, тәмам акланып, Башкортстанның персональ пенсионеры буларак лаеклы ялга чыга.
Алгарак китеп шуны әйтим: Шәяхмәт Касыймовның дүрт улы һәм бер кызы төрле тармакларда хезмәт салды. Рәшит — инженер-төзүче, Фәнил — завод эшчесе, Наил беренче класслы хәрби очучы иде. СССР оборона министры кул куйган Мактау грамотасы белән дә бүләкләнгән. Төпчекләре Фәния Уфадагы Тарих, тел һәм әдәбият институтында озак еллар эшләде. Хәзер берсе дә исән түгел инде.
Рәис Уфаның 9нчы башкорт мәктәбен тәмамлый. Татарча гына түгел, башкорт һәм урыс телләрендә дә яхшы язуы менә кайдан икән! Армиягә алына. Кече авиация белгечләре мәк-тәбендә укып чыккач, хәрби хезмәтен дәвам итү өчен Мурманск өлкәсенә реактив самолетлар механигы итеп җибәрелә. Уңышлы хезмәте өчен “Авиация отличнигы” исеменә лаек була. Ике тапкыр унар көнгә кыска ялга кайта, күп рәхмәтләр ала.
1958 елда армиядән кайтып, “Ленинсе” гәзитенә тәрҗемәче булып эшкә урнаша, бер үк вакытта Башкорт дәүләт университетында кичке бүлектә укый. “Ленинсе” гәзите белән ул мәктәп елларыннан ук элемтә урнаштырган була, биредә күренекле шагыйрьләр Кадыйр Даян белән Мостай Кәрим җитәкләгән әдәби түгәрәккә йөри.
1965 елда университет тәмамлагандагы диплом эше журналистикага багышлана, аның аерым өлешләре республика матбугатында басылып чыга. Бераз вакыт Башкортстан телевидениесендә эшләп ала да 1966 елда “Совет Башкортостаны” гәзитенә пропаганда бүлеге хезмәткәре булып күчә. Анда 7 ел хезмәт салгач, “Кызыл таң”га кабул ителә.
Ул заманда бүлекләрдәге барлык журналистларның да төп вазифасы чит авторлар хатларын эшкәртү иде. Эш вакытында үз мәкаләләреңне язып утыру — һич тә рөхсәт ителми торган гамәл. Син аларны эштән буш вакытта — өйдәме, ял көннәрендә редакциягә килепме — язарга тиешсең. Гәзиткә бүленгән гонорарның 60 проценты — чит авторларга, 40 проценты ре-дакциянекеләргә тиеш. Бу нисбәт бозылу шулай ук зур гаеп санала. Тикшерү органнары карап кына тора.
Рәис Касыймов та пропаганда бүлегенә “олавы белән” килгән хатларны башын да күтәрмичә эшкәртә иде. Аларның да күбесе — философлар, тарихчылар урысча язып китергән теоретик материаллар. Секретариатка мул гына запас тапшырып, автобуста берничә көнгә районнарга да чыгып керә. Очерк, сурәтләмә яисә тәнкыйть материаллары алып кайта.
Үз бүлеге эше генәмени әле! Гәзиткә рәсми материаллар, аеруча Мәскәүдән, “көл-тәсе белән” агыла. Эш көне тәмамланып, хезмәткәрләр таралыша башлагач, гәзитнең бер-ике битен тутырырлык доклад, закон, карар килеп төшә. Көн буе туктаусыз эшләгән тәрҗемәчеләр — хатын-кыз, балалар анасы, аларның хәленә керергә кирәк. Менә шунда инде гаять оста тәрҗемәче Рәис Касыймовка ярдәм сорап ым гына кагалар. Кайчакларда минем үземә дә, төн уртасында машинага утырып, Рәис абыйны өеннән эшкә алып килгәләргә туры килде. Ул чакта фатирларда телефон-мазар юк.
“Үз эченә бикләнгәнрәк” дип әйтеп үттем мәкаләнең башында аның турында. Дуслары да бармак белән генә санарлык иде бугай. Ат кебек эшләгән, тәртип бозмаган, намуслы, сабыр, тыныч бу кешене кайбер каләмдәшләре өнәп бетермәде, читсетергә, түбәнсетергә маташты. Ни өчен? Кемгә, нәрсәгә аның зыяны тигән? Бу сорауларга үземчә җавап эзләп караганым да булды. Шундыйрак фикергә килдем. (Әлбәттә, минем шәхси фикер генә бу).
Һәр заманга, хас бу күренеш: “бер төркем иптәшләр” оешып алалар да юашрак хезмәттәшләрен кыерсытып торалар, үзләренчә “җәмәгатьчелек фикере” тудыралар. Алар-ның эш өчен бик көенеп бармавына, күп вакыт тәмәке тартып үткәрүенә, кайберәүләрнең эш өстендә “тамак чылатуына” тора-бара башка кешеләр дә, шул исәптән җитәкчелек тә күз йомарга мәҗбүр була. Азсанлы, әмма йогынтылы бу көчкә каршы чыгу кайда! Аңардан курку, хәтта аңа ярарга тырышу күзәтелә башлый.
“Кызыл таң” җитәкчелеге өстеннән югары органнарга төрле заманнарда шикаятьләр язылган. Ул язмалар, барысы да диярлек, аноним яисә ялган исем-фамилия куеп җибәрелгән.
Рәис Касыймов редакциядәге борчулы хәлләр, мәсәлән, кешеләрнең хезмәтен бәяләүдә гаделсезлек, эчкечелек күренешләре булу турында планеркаларда, җыелышлар-да үртәлеп сөйли иде. Ләкин аңа колак салмадылар. Аннары аның бу хакта партия өлкә комитетына хат язганлыгы мәгълүм булды. Үз исем-фамилиясен куеп. (Моны эшләргә аңа берничә кеше тәкъдим иткән, дип тә сөйләделәр).
Югарыга язылган шикаять буенча, әлбәттә, редакциядә зур давыл купты, кискен чаралар күрелде. Әмма гаҗәбе — монда да Рәис Касыймов гаепле булып калды. Күпләр аның бу гамәлен эченнән генә хупласа да, хат авторы белән аралашмаска тырышты. Кемнәргәдер ярамсыкланырга кирәк бит...
Барлык шушы хәлләр аркасында Рәис Касыймовка “шикаятьче” дигән ярлык тагылды. Аннан байтак еллар үткәннән соң да әле бу журналистны хәтта бөтенләй белмәгән-күрмәгән кайбер яшьләр аны начар кеше икән дип күз алдына китерде. “Җәмәгатьчелек фикере” шулай сеңдерелгән!
Коллективка 38 яшендә генә килеп кергән, тәмәке тартмаучы, эчүгә дә исе китеп бармаучы, үтә гадел бу журналист теге “бер төркем иптәшләр”нең саруын кайната. Өстәвенә, бервакыт аны редакциянең профсоюз оешмасы рәисе итеп сайлап куйдык. Ул заманда бу — шактый йогынтылы, тәэсир көченә ия вазифа, редакциядәге тәртип, социаль гаделлек өчен мөхәррир, аның урынбасарлары һәм җаваплы секретарь белән бер үк дәрәҗәдә җаваплы кеше. Монда ул иң беренче эш итеп коллектив өчен хәлиткеч әһәмияткә ия — фатир алырга тиешле (ул заманда бушка!) хезмәткәрләрнең чиратын тәртипкә китереп, законга яраштырып куйды. Югыйсә, ул чират исемлеген, “болганчык суда балык тотарга” уңайлы булсын өчен, кайбер бәндәләр бутап-чуалтып, яшерен документка әверелдергән иде. Бу гамәле белән Рәис Шәяхмәт улы күпчелекнең рәхмәтен алса да, үзенең дошманнарын да арттырды.
Рәис Касыймов гаилә кормаган. Бу — бик зур шәхси мәшәкатьләрдән азат булу дигән сүз. Шуңа барлык булмышын эшкә багышлаган. Ул чактагы урта яшьләрдәге бу журналистны шактый өлкән бер каләмдәше белән чагыштырып күз алдыма китерәм. Анысы инде — матбугатның “карт бүресе” — тәҗрибәне генә түгел, хәйләкәрлекне дә мул туплаган. Ул да ат кебек җигелеп эшли, әмма шәхсән файдасын күбрәк карый. Мәскәү гәзит-журналларын файдаланып, теоретик мәкаләләр яза. (Аларга гонорар яхшы куела). Җитәкчеләре якын дус булган санаулы гына районнарга командировкага чыгып керә, редакциядә эш вакытында мәкаләләр язып утыра. Дусларын мактый...
Рәис Касыймов “Кызыл таң”да 25 ел эшләде: өлкән әдәби хезмәткәр, бүлек мөдире, җа-ваплы секретарь булды. Берөзлексез җәмәгать эшләрен башкарды: район гәзитләре референты, партбюро секретаре урынбасары, әйткәнемчә, профком рәисе. Принципиаль журналист буларак, иҗтимагый-сәяси тормышыбызның агышы, һәм алда торган бурычлар хакында очерклар, көнүзәк мәкаләләр, юл язмалары, махсус сәхифәләр бастырды. Тәнкыйть мәкаләләрендә һәм фельетоннарында җитешсезлекләрне, күз буяучыларны камчылады. Хәрби-патриотик темага аеруча зур игътибар бирә иде ул. Ай саен чыгарылган “Ватанны сакларга әзер бул!” дигән махсус битләре республикада гына түгел, аннан читтә, хәтта хәрби частьларда да билгеле булды. Мондый материаллар өчен каләм-дәшебез СССРның ДОСААФ Үзәк Комитеты рәисе, өч тапкыр Советлар Союзы Герое Александр Покрышкин тарафыннан махсус “Почетлы билге” белән бүләкләнде.
Рәис Шәяхмәт улына 90нчы еллар башы аеруча куанычлар китерде. Аның фидакарь хезмәте рәсми танылу ала башлады. 1991 елда аңа “Башкортстан ССРның атказанган мәдәният хезмәткәре” исеме, 1992 елда (“Кызыл таң” коллективыннан иң беренче булып) Шаһит Ходайбирдин исемендәге премия бирелде. Үзенең сөйләвенә караганда, Рәис Касыймов партия һәм дәүләт эшлеклесе Ш. Ходайбирдинның тормышы һәм эшчәнлеге белән мәктәп елларыннан ук кызыксынып, “Совет Башкортостаны”нда эшләгәндә бу шәхеснең туган төбәгендә озайлы командировкада булган. Аның бертуганнарының, якын дусларының истәлекләрен язып алган, бу темага кабат-кабат әйләнеп кайткан. 1996 елда Р. Касыймов Башкортстан Республикасының Мактау грамотасы белән дә бүләкләнде. 1999-2005 елларда ул “Өмет” гәзитенең сәясәт һәм икътисад бүлеге мөдире булып эшләде.
Сәламәтлегенә зарланмаган, Уфаның Якутов паркындагы Солдат күлендә кышын бәкедә су керергә яраткан каләмдәшебез 77 яше белән барганда 2012 елның июль челләсендә шул ук Солдат күлендә су коенганда батып үлде.