Күкләрне байкаган шоңкар кебек

Иптәш полковник, чыннан да, тиздән татарча мәкаләләр язып китерә башлады. Бер үк вакытта башкортчага да өй­рәнде. Чөнки ул заманда Уфада китапларны башкортча һәм урысча гына чыгарырга мөм­кин иде. Без аны редак­циядә беренче тапкыр күргән шушы 1975 елдан башлап 13 ел дәвамында Азат Магазовның 10 китабы басылды. Башкортча — “Шоңкар юлы” (Хәсән Назар тәрҗемәсе), “Һаваларда йолдыз”, “Очу”, “Кыраудан соң миләш тәмләнә”, “Туган җир хакына”, “Хыял күккә чакыра”, урысча — “У тружеников неба”, “Мирные крылья Башкирии”, “И в небе много дорог”, “Вз­лет”. Соңгы икесе — Мәс­кәү­дә, кү­ләмнәре дә 303 һәм 400 бит.

Азат Магазов — илгә, милләтебезгә күп күренекле шәхесләр биргән Баязит авылыннан, тирән тамырлы затлы нәселдән. Әнисе Әминә — хәрби фельдшерлыктан отставкага чыгып, мәчеттә имам-хатыйб булган Муллаәх­мәт кызы. Әтисе Шәехҗан — урта хәлле крестьян Сәббәхетдин улы. Империалистик сугышта контузия алган. 1918 елда бу төбәктә крестьян депутатлары съезды үткәрелеп, беренче волость советы оештырыла һәм аның рәисе итеп Шәехҗан Магазов сайлана. Арытаба укытучылык эшенә күчә, Мия­кәнең төрле авылларында мәктәп директоры була. 8 балага гомер бүләк итәләр. Гаилә төрле урынга күчеп йөргән­лектән, балалар да төрле авылда туа. Мәсәлән, Риза — Яңа Ишледә. Әле 90 яшен тутырып килүче Риза Магазов — ил күләмендә билгеле медицина академигы, Русия Хөкүмәте премиясе лауреаты, озак еллар “Иммунопрепарат” берләшмәсенә җитәкче­лек итте.

Азатны башта әдәби иҗат үзенә тар­та. Моңа, әлбәттә, өйдә китап­лар­ның күп булуы, балаларның аеруча Тукай һәм Акмулла шигырьләрен ятлап йөрүе йогынты ясый. Мәктәптә укыганда Азат дәфтәр-дәфтәр шигырьләр яза. Шул ук вакытта зәңгәр күктә очып йөрү турында да хыяллана. Ул унбер яшьтә чакта совет авиаторлары Водопьянов, Алексеев, Мазурук самолетта Төньяк полюс бозлары өстенә барып төшәләр. Чкалов, Байдуков, Беляков составындагы экипаж “АНТ-20” самолетында котып аша очып үтеп, беркайда да тукталмыйча, АКШның Портленд шә­һәренә очып барып җитә. Громов, Юмашев, Данилин экипажы, ерак очу буенча дөнья рекордын узып, Калифорниягә барып төшә.

Бөтен дөньяны таң калдырган бу вакыйгалар кайсы гына малайның күңелен җилкендермәс! Аннары бит әле Магазов­лар­ның якын кардәше Марс Рә­фыйков та кыю очучы, хәтта космонавтлар отрядында ерак галәм­нәргә очарга да әзер­ләнгән булган.

1943 елда Җилдәр урта мәктәбен тәмамлау белән Азатны армиягә алалар. 17 яше дә тулмаган егетне шунда ук Ырынбур өлкәсе Орск шәһәрендәге кече авиабел­гечләр мәктәбенә җибә­рәләр. Ул анда самолетларның ра­дио­­җиһаз­лары механигы һө­нәрен үзләштерә. 1944 елдан башлап штурм авиациясе полкы составында Балтыйк буе республикаларын азат итүдә катнаша. Фронттан Уфага шигырьләрен дә җибәреп тора. “Егет” дигән әсәре “Кызыл Башкортостан” гәзитендә басылгач, күренекле әдип Баязит Бикбай аны үзенең бер мәка­лә­сендә хуплап телгә ала. Хәрби гәзитләрдә мәкалә­ләре, хикәяләре дә күренгәли.

1948-51 елларда Харьковтагы авиаштурманнар училищесында укый, бер үк вакытта шул ук шәһәрдәге педагогия институтының тарих факультетын тәмамлый. Киев хәрби округында, ГДРдагы совет гаскәрләре төркемендә хезмәт итә. Курсантларның штурман-инструкторы, звено штурманы, полк партбюросы секретаре, сәяси бүлек инструкторы һәм партия комиссиясе секретаре була.

Полковник дәрәҗәсендә 1972 елда отставкага чыгып Уфага кайткач, Азат Шәехҗан улын Башкортстанның Ты­ныч­лыкны яклау комитеты рәисе итеп тәгаенлиләр. Чирек гасыр чамасы шул комитетны җитәк­ләп, Русиядә иң яхшылар сафына чыгара.

Япь-яшь кенә килеш
сугышта йөргәндә:
Илгә лаек, халкым өчен якын
Шигырь язу иде теләгем.
Тик күңелдә тәүге җыр туганда
Озак йөреремне белмәдем, — дип куен дәфтәренә юкка гына язып куймаган бит ул. Чәмләнеп, ялкынланып иҗат эшенә керешә. “Шоңкар юлы” повестен армиядә чагында ук язып, 1970 елда ялга кайтканда Язучылар берлегенә тапшырып китә. Булачак каләм­дәшләренә әсәр бик ошый. Мәсәлән, аксакал әдип Гариф Гомәр авторга болай дип хат яза: “Повестегызны, приз алырга йөгергән спортчыдай, тизрәк ахырына барып чыгарга омтылып укыдым. Сез белемле, дөньяга карашыгыз киң, тормыштан бай тәҗрибә алган кешесез. Каләмегез матур, шома, язу алымнарыгыз бай, уңышлы. Килер бер көн, эзлә­нүләрегез романнар, трило­гияләр тудырыр. Мин моңа ышанам...”

Миякәдә туган Гариф бабаебыз әдәбиятка килеп кенә керүче район­дашының киләчә­ген дөрес чамалаган.

Бу уңайдан тагын ике бел­геч­нең фикеренә игътибар итик.

Филология фәннәре кандидаты Әнүр Вахитов: “Хәрби-патриотик тема­ның соңгы елларда башкорт әдәбия­тында ныклап гражданлык хокукы алуын­да Азат Мага­зов­ның әсәрләре, һичшиксез, зур урын тота... Аның сюжетлары да безнең әдә­бият өчен яңа, көтелмә­гәнчә чишелә торган хәл-вакыйгадан тукыла. Әмма бу көтелмә­гәнлек очраклылыкка кайтып калмый. Автор үзе сурәтләгән дөньяны яхшы белә. Андагы хәл-вакыйга­ларның асылын психологик планда дәлилле анализлау осталыгына ия. (1978 ел).

Филология фәннәре докторы Зиннур Нургалин: “Язучы­ның иң әйбәт әсәрләре ишетеп белгән “икенче кул” тормыш материалларыннан азат булуы белән отышлы. Азат Магазов бары үзе катнашканны, үз зиһене, йөрәге аша үткәреп, күреп белгән хәл-вакыйгалар турында гына яза. Автор әсәр­ләрен күздән үткәргәндә без тоташ бер буын язмышына шаһит булабыз. Ул — сугыш буыны. Сугыш авазы, сугыш шәүләсе язучының тыныч тормыш елларына багышланган әсәрләренә дә көтмә­гәндә үтеп керә”. (1986 ел).

Туксанынчы еллар башында Азат Магазов күк лачыннарына тиң геройларны җир­нең үзеннән дә таба башлый. 1994 елда “Тәүбә” романын китап итеп бастыра. Шул ук дәвердә язган “Кошлар иртә китә” драмасы театрларда сәхнәләштерелә. “Без кем­нәр?” Кайдан? Кая китеп барабыз?” дигән мәңгелек сорауларга җавап эзләүче трилогия иҗат итәргә җиң сызганып тотына. Аңа инде материалларны дистәләрчә еллар буе туплаган була. Трилогия­нең “Әйләнә тегермән ташы” дигән беренче романы “Китап” нәш­риятында татар телендә 1996 елда басылып чыга. Кереш сүзендә автор: “Бу ро­манны күптән иҗат итәргә ният­ләгән идем. Кирәкле материаллар байтактан тупланган булса да, алар төрле сәбәпләр белән өстәл тартмасында хәрәкәтсез ятты. Әмма элегрәк язылган очракта ул бөтенләй башка төрле әсәр булыр иде, мөгаен. “Әйләнә тегермән ташы” — өч китаптан торачак әсәрнең беренче өле­ше. Аллаһы боерса, калган икесен миңа язарга, сезгә укырга насыйп итсен. Аның эчтәлеген тәшкил иткән вакыйгалар Дим елгасы үрендә, аңа коя торган Өязе буйларында яшәгән аксакалларның әлегә кадәр хәтерләрендә саклана, ләкин безнең гасыр башындагы тет­рәткеч сугыш­ларның афәтләрен, инкыйлаб сынауларын тасвирлап, ата-бабаларыбыз башыннан узган хәл-вакыйгаларга нигезләнеп язылуга карамастан, бу документаль роман тү­гел. Шуңа күрә ул төбәк­тәге исем-атамалар үз­гәреш­сез алынса да, китап геройларына әве­релгән, күбесе хакында ишетеп, байтагын үзем күреп белгән якташларымны үз исемнәре белән алмауны кирәк таптым...” — дип яза.

Трилогия языла тора, “Китап”та дүртәр мең данә тираж белән басыла тора. 2001 елда — “Ага сулар”, 2006 елда — “И бу дөнья”. Шуны да әйтергә кирәк: бу язучының повесть һәм романнарыннан өзекләр, китапларына рецензияләр “Кызыл таң”да даими басылып барды. Автор берничә тапкыр гәзитебезнең лауреаты да булды.

Яугир әдип, актив җәмәгать эшлеклесе, ватанпәрвәр, милләтпәрвәр Азат Магазов икенче дәрәҗә “Ватан сугышы”, “Кызыл йолдыз” орденнары һәм бихисап медальләр кавалеры, Язучылар берлеге әгъзасы, Башкортстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, М. Акмулла исемендәге премия лауреаты иде. Ул 89 яшен тутырырга 4 көн калганда — 2015 елның 13 декабрендә арабыздан китте.

Фәрит Фаткуллин.