+1 °С
Болытлы
Гәзиткә язылуVKOKTelegram
Барлык яңалыклар

Китапсызлык-2

19 ноябрьдә чыккан язмада күтәрелгән мәсьәләләр турында сөйләшүне дәвам итәбез.  

Китапсызлык-2
Китапсызлык-2

“Күп нәрсә вәгъдә итеп башлап җибәргәнсең дә кинәтрәк тәмамлагансың. Зур мәкаләнең кереш өлеше кебек кенә килеп чыккан. Гәзит битенең бәләкәй булуы аркасындадыр инде...” Укучылардан шундыйрак сүзләр ишеттем. Һәм алар дөрес чамалаган. Бер бит туларлык язгач, моның дәвамы да булыр әле, дип уйлаган идем үзем дә.
Бу язмада мин дүрт нәрсәгә тукталмакчымын. Беренчесе — кәгазьгә язганны укымау, Интернетка табынуның нәрсәгә китерүе. Икенчесе — балада китап укуга кызыксыну тудыруда ата-ана һәм педагог роле. Өченчесе — дөньядан китеп баручы өлкәннәрнең шәхси китапханәләре язмышы. Дүртенчесе — бүгенге китапларның сыйфаты.

Интернеттагы мәгълүмат­ларны гәзит битләренә күчереп куйганда Муса Гәрәевны — Мәхмүт Гәрәев белән, Фатих Кәримне — Фатих Кәрими белән, Галимҗан Ибраһимовны — Гали Ибраһимов белән, Каюм Насыйрины Имай Насыйри белән бутау очраклары адым саен. Башкорт кавалерия дивизиясе тарихы турында барысын да беләбез кебек. Ә менә кайчак дивизия җитәкчеләреннән берсенең Сафуан Әлибаев булганлыгы турында укырга туры килә. Ә бит шагыйрь Сафуан Әлибаев 1941 елда гына туган. Хәзер күпләр икегә икене дә калькулятор яр­дәмендә тапкырлый. “Әтиең­­­нең исеме ничек?” — дигән сорау бирсәң, компьютерда казына башлаган яшь­ләр дә очрый. Әлбәттә, болар­ның берсе дә белмәгәнлектән түгел, ничектер үзеннән-үзе шулай килеп чыга.
“Российская газета” 25 ноябрьдәге бер мәкаләсендә безне болай дип “шатландыра”: “Кәгазь матбугаттан файдаланучы соңгы буын — 1980 елга кадәр туганнар. Аннан соңгылар аңардан файдаланмый. Чөнки матбугат табыш китерми. Бизнеста көндәш­леккә түзми. Мәйданны социаль челтәрләр, Интернет тартып ала”.
Менә сиңа мә! Матбугат­ның (шулай ук әдәбиятның, сәнгатьнең) кайсы илдә һәм кайсы заманда табыш чыганагы булганы бар? Аңа бит тагын да мө­һимрәк бурыч йөкләтелгән. Җирнең өсте һәм асты исәпсез-сансыз табигый байлыклар белән тыңгычлап тутырыл­ган безнең илдә матбугаттан табыш өмет итү... Акылга сыярлык түгел бу!
Кайсы илдә елына һәр кеше исәбенә ничә китап сатып алынуы турында статистика бар. АКШта — 15, Гер­маниядә — 12, Русиядә — 4 китап. Заманында СССР дөньяда иң күп китап укучы санала иде. Хәзер безнең илдә елына түгел, 30 елга бер китап укымаучы бәндәләр дә арта барадыр дип уйлыйм.
Гәзитебезнең актив авторы, социология фәннәре докторы, профессор Равил Насыйбуллин бер чыгышында болай дигән иде: “Басмаларның электрон версияләре, сайтлар алар — мода, ә мода үтә торган нәрсә ул. Кеше өчен иң тәэсирлесе, йөрәк түренә үтә торганы — кәгазь басмалар. Евро­паның алга киткән илләрендә кәгазь гәзит, журнал, китап яңадан популярлаша баруын да онытмыйк”.
Бездә дә шулай булыр ул. Ләкин безнең ил халкының менталитеты шундый: Европадагы, АКШтагы юньсезлек 2 сәгатьтә килеп җитсә, яхшы нәрсә килеп җитү өчен... 30 ел кирәк булырга мөмкин. Моңа мисалларны күп күрдек һәм күреп торабыз.
Хәзер дөньяның күп иллә­рендә Китап уку көне билгеләнә. Ул АКШта башлангыч алган. 8 сентябрьдә бу чара Башкортстанда беренче тапкыр үтте. Ә төгәл бер айдан — тоташ Русия буенча.
“Российская газета” быелгы 8 сентябрь санында филология фәннәре докторы Леонид Быковның тәкъдим­нәре, фи­керләре белән таныштырды. “Үсмер, гаджеттан аерылып, китап укый башласын өчен нәр­сә эшләргә?” — дигән сорауга ул болай дип җавап бирә: “Моны бала үсмерлек яшенә кергәнче үк эшләргә кирәк. Кайбер ата-аналар үз­ләре беркайчан да эшлә­мә­гәнне балалардан таләп итә.
Иң мөһиме — үсмернең кы­зык­сынуын, теләген белергә кирәк. Ә еш кына бу гаджет белән ник шулкадәр мавыкканын белмиләр. Баланы (үс­мерне) борчыган сорауларга китаплардан җавап табып булуын тыныч кына аңлат­канда, ул, телефонын читкә куеп, китап укырга керешәчәк. Балага нәкъ вакытында кирәк­ле китапны бирү мөһим. Педагогларга да күп нәрсә бәйле. Бүген еш кына мәктәптә әдә­бият укыту шундый итеп куелган ки, әйтерсең лә безнең бурыч — яшь филологлар әзерләү. Ә чынында мәктәптә әдәбиятның вазыйфасы укуга кызыксыну уяту, китапның нинди зур байлык икәнлеген күрсәтү. Күпләрнең бер үк китапны ике тапкыр укуы да очраклы түгел. Беренче тапкыр — мәктәптә имтихан бирү өчен, икенчесендә, өлкә­нәйгәч, аны үзең өчен кабат ачасың”.
Иҗат кешеләренең, күренекле шә­хес­ләрнең архивлары, өй китапха­нәләре исәпсез-сансыз рухи байлык саклый. Хуҗалары дөньядан киткәч, күпчелек очракта алар аяныч язмышка тарый. Уңай мисаллар бармак белән генә санарлык. 2019 елның яз башында без хезмәттәшем Фәнүз Хәбибуллин белән Таһир Ахунҗановның архивын тәртипкә китерүдә катнаштык. 93 яшькә җитеп килүче хатыны Зинаида Ивановна һәм кызы Елена үтенече буенча бардык без анда. Апабыз җитәкче­легендә һәм аның контроле астында без андагы инде изге комарткыга әй­ләнгән кәгазьләрне өч урынга — Баш­кортстанның Әдәбият музеена, Матбугат архивына (Китап палатасына) һәм Бишбүләк районының Усак-Кичү авылындагы Таһир Ахун­җанов музеена тапшырыр өчен әзерләдек. Кайбер нәрсә­ләрне “Кызыл таң” редакция­сенә дә алып кайттык.
Безнең анда барып казынуыбыз турында ишеткәч, тарихи комарткыга изге итеп караучы бер каләмдәш дус­тыбыз: “Кара әле, нинди мәрхәмәтле, югары мәдәниятле ке­ше­ләр икән Таһир аганың якын­нары!” — дип соклану белдерде.
Уфада яшәгән Шәркыять һәм Исламият галиме Равил Үтәбәй-Кәрими, 1996 елда каты авырый башлагач, өен­дәге 648 уникаль китапны Татарстан Милли китапха­нә­сенең кулъязмалар һәм сирәк китаплар бүлегенә тапшырды. Яше өлкәнәйгән әдипләре­безнең үзенең рухи байлыгын туган авылы мәктәбенә, китап­ханәсенә кайтарганын беләм. Кызганычка каршы, авылларыбызга күптән ясин чыгылган бит, алар берәм-берәм үлә бара.
Бер якын дустыбыз Казан шәһәрендә йөргәндә шундый бер хәлгә шаһит булган. Та­тарның киң билгеле бер иҗади шәхесе, Г. Тукай исе­мендәге премия лауреаты вафат булу белән аның йорт китапха­нәсен, архивын чүплеккә чыгарып ыргытканнарын ишетә. Шунда бара, автомобиленә сыйганчы төяп, Уфага алып кайта. Мин дә өенә кереп карадым аларны. Татарстанның һәм Башкортстанның данлыклы шәхес­ләрен­нән кемнәрнең генә автографлы китаплары юк анда?! Ә мәрхүмнең беркайда да басылырга өлгер­мәгән әсәрләр һәм хезмәтләр кулъязмалары!
Хәер, мондый вәхшилекне күрер өчен Казанга барасы да түгел. Үзе­бездә дә очрап тора. Хуҗасы үлмәс борын ук аның язган-сызганнары чыгарып яндырылганны, чүп савытына ташланганны ишетеп, күреп торабыз. Макулатурага тапшырсалар да файдасы булыр иде ичмасам. Хәзер аны да җыймыйлар бугай.
Һәм бу язмада сүз алып барырга теләгән дүртенче нәрсә — бүгенге китапларның сыйфаты. Һәркемгә балкып-елмаеп торган бик өлкән яшь­тәге кеше бар иде. Зур сумкасын күтәреп, ул һәрчак мәдә­ни чаралар үткән урында басып торыр иде. Анда да һәм урамда очраган танышларына да (ә алар бихисап), автограф язып, китап бүләк итәр иде. Бу иптәшнең генә түгел, бик күпләрнең мондый “бүлә­генә” ия булган башкалар нишлидер, китапны чүплеккә ташларга минем кулым бармый. Шуңа күрә ул “иҗат­чы”ларның яхшы кәгазьдә басылган, бизәлгән калын-калын китаплары эш урынымда да, фатирымда да өелеп тора. Менә әле карап та тормыйча шу­лар­ның берсен кулыма алам, укыйм:
“Кортлы саз чишмәсе чыга
Җир астыннан ургылып.
Суы акмый еракларга,
Югала сазлык булып,
Кортлы саз чишмәсе чите
Читән белән үрелгән.
Җәйге көндә бер күрсәң дә
Мәңге чыкмас күңелдән.
Кортлы сазның суы тәмле,
Суын эчеп туймадым.
Әле һаман күз алдымда
Яман чишмә буйлары”.
Саз суының тәмле булуына шиклә­нәм мин, эчеп карарга туры килмәде. Өстәвенә, әле ул саз кортлы да булса!
Шул уңайдан Чаллыдагы “Мәйдан” журналының 2016 елгы гыйнвар санындагы бер мәкаләдән өзек язып куйганмын.
“Язучы” сүзенә караш бер­кадәр үзгәрә башлады кебек. Сәбәпләре бар. Мәгълүм гый­барәне үзгәртебрәк әйтсәк, “килде бер көн, язучылар йөри төркем-төркем”. Дөресрәге, үзләрен язучы санаучы графоманнар аркасында нык ишәйде. Андый төркем элек үзешчән статусында иде. Көн­дәлек матбугатта, күмәк җыен­тыкларда басылгалыйлар иде, әдәби мохитнең күренеш-фонын тәшкил итәләр иде.
Ә хәзер... күбесенең амби­цияләре бөтенләй бүтән. Акча юнәтеп (өлгер, булган халык!) төрле басмаханәләрдә бер-бер артлы китапларын чыгарып кына торалар! Калын итеп чыгаралар, яхшы кәгазь­дә, матур бизәкле итеп... Аннары Язучылар берлегенә керүне максат итеп куялар. Язучылык билеты чын язучы итә дип уйлыйлардыр инде. Өстәвенә, бу “актив язучы­лар”ның күбесе — иҗат эшенә пенсиягә чыккач тотынган иптәшләр. Әйдә, җаны теләгән — елан ите ашаган, язсыннар рәхәтләнеп, дияр идең дә... Алай да булмый. Халык алдында әдәбиятның дәрәҗәсе төшә, китапның абруе кими. “Кар башына кар җитә”, дигән гыйбарә бар; шуның кебек, эшләр болай барса “китап башына китап җитә” диярсең! Чүп үләне баскан басуны күргәнегез бардыр, кайда бодай анда, кайда сарут та билчән... якын килеп карама­саң, белмәссең дә, ерактан һәммәсе ямь-яшел булып үсеп утыра!”
Әле китерелгән өзекнең авторы кем икәнлеге язып куелмаган. Ләкин анысы мөһим дә тү­гел. Андый сүзләрне күп бел­гечләрдән ишетергә мөм­кин. Менә, мәсәлән, Татарстаннан билгеле әдәбият галимәсе һәм шагыйрә Рифә Рахман “Мәдә­ни җомга” гәзитенең 2013 елгы 9 август санындагы язмасын “Әдәбиятка графоманнар һө­җүме” дип атаган. Аннан да бер өзек китерик:
“Язучы” сүзен “каләм тота алучы” дип аңлау халык аңына бик нык сеңде. Ә бит элекке заманнарда да берничә мәд­рә­сә тәмамлаган, шигырь тө­зе­лешенең бөтен нечкәлек­ләрен белгән, “шәкерт дәфтә­ре” белән атал­ганнар да мондый зур исемгә дәгъва итмә­гән. Авылның бәет чыгаручысы да, күрше-күләннәренә, танышларына укыр өчен шигырь язучысы да үз урынын белгән. Урысларда бу һаман да шулай...
Өстәл өстем тулы китап. Язучылар берлегенә кабул итү коллегиясе утырышына кадәр укып чыгасы бар. Берсен алам, икенчесен... Бер битне ачып карыйм, башка­сын... Күңел тартмый. Яратып, һич югы кызыксынып укып китә алмыйм. Андый китаплар минем киштәләремдә бик күп. Кайберәү­ләренең авторлары — инде Язучылар берле­гебезгә керү бәхетенә ирешкән каләмдәшләрем. Мин аларны әдәбият укытучысы булганда җыя башлаган идем, инде соңгы елларда туктадым. Укып, әсәрләре генә түгел, хәтта авторлары да исемдә калмый.
Бөтен көчемне җыеп, ни­һаять, әлеге китаплар белән танышам. Күңелне авырлык баса...”
Мәкаләмнең бүгенге китаплар сыйфатына кагылган соңгы өлешендә өземтәләр (цитаталар) Татарстан матбугатыннан китерелде (кул астымда гына торгангадыр, мөгаен).
Ә хәл анда да, бездә дә бер үк төрледер. Үзнәшер ысулы белән дә яхшы гына ки­таплар чыкканы бар. Ләкин күпчелеге — чүп. Тукайлар за­ма­нында — гасырдан артык элек — бай кешеләр (меценатлар) әдәбиятта акны карадан аерган. Ә бит хәзерге-ләрнең күпчелеге аермый. Бүгенге байлар да, хәлле оеш­малар җитәк­челәре дә соранып йөргән, үзәкләренә үткән әрсезләргә акчасын сарыф итә. Хәтта дәүләт яхшы китаплар нәшер итү бурычын йөкләткән махсус оешмалар да. Талантлы һәм тыйнак кешеләр шедевр иҗат итсә дә, кулъязма килеш ята да ята. Чөнки андыйлар соранып, инәлеп йөрергә гарьләнә. Халыкка бик кирәкле бер кулъяз­маның, соңгы берничә ел рәт­тән планга кертелсә дә, китапка әверелә алмыйча дистә елга якын ятканын беләм. “Ник алай соң?” — дип сорыйм авторыннан. “Артыннан йөр­ми­сез бит!”, дип әйтәләр”, — ди автор.
“Артыннан йөрү” нәрсәне аңлата соң? Ул автор кемнәр­дер өстеннән шикаять белән республика Башлыгына барырга тиеш буламы?
Китап итеп чыгарырга тәкъ­дим ителгән кулъязмаларны Язучылар берлегендә әдәбият корифейларының нинди таләпчәнлек белән тик­шер­гәннәре искә төшә. (Бер­лекнең татар секциясе рәис­ләре Марат Кәримов, Рәшит Сабитов булганда мин анда җаваплы секретарь идем).
Татар язучылары. Башкорт язучылары. Совет язучылары. Өченчесе белән рифмалашып килгән төшенчә — “Сайт язу­чылары”. Язган (дөрес­рәге, компьютерда тукылдаткан) әйберләрен Интернет, сайт, социаль челтәргә куеп баручыларны шулай атыйлар булса кирәк. Монда инде тулы хөррият! Нәрсә һәм ничек ту­кылдатсаң да ярый. Күләме бит ярымнан артмаган (уку­чының түземлеге шуңа гына җитә), эчтәлегендә үтереш, азгынлык булган әйберләр бик үтемле диләр. Безнең халык (татар халкы!) менә шуларны көтеп ала, ябырылып укый, имеш.
Борынгы Римда цирк аренасында үзара яисә кыргый ерткычлар белән сугышырга мәҗбүр ителгән колларны (гладиаторларны) карап ләз­зәт­ләнгән, күзен кан баскан та­машачыга әве­релеп барамы халкыбыз?! Борынгы Иордан елгасы буенда, мифо­логиягә караганда, халкы азгынлыкка батканы өчен күктән төшерелгән ялкын белән көл ителгән Содом һәм Гоморра шә­һәр­­ләре фаҗигасе сагындырамы? Фронт­ның алгы сызыгындагы кебек, бүген безне һәр адымда һәр минут үлем сагалый. Шул да җитмиме халкыбызга? Моның искәртү икәнлеген дә аңла­мыймы? Алга өмет белән карыйсы килмиме?
Китапсызлык һәм башка “сызлык”, “сезлек”ләргә батып баруыбыз шундый уйларга сала.

Фәрит ФАТКУЛЛИН.

 

Автор:Ләйсән Якупова
Читайте нас: