Бүреләр безне сагалыймы, әллә без аларнымы?

Хайваннар дөньясында да аларның билгеле бер сан нормасы бар. Әгәр ул күрсәткеч кабул ителгәннән артса, яисә кимрәк булса, экологик баланска зыян килүе ихтимал. Рәсми мәгъ­лүматларга караганда, узган ел ахырына Русиядә бүреләр санының нормадан өч тапкыр артык булуы теркәл­гән. Һәм аларның саны арту дәвам итә. Галимнәр фикеренчә, илебез өчен “урман санитарлары” са­нының 20 мең баштан артмавы норма булып исәплә­нә. Шул очракта, алар кешеләргә дә, экосистемага да әллә ни зыян салмый. Хәзерге вакытта аларның саны 80 меңгә җитүе хәвефне көчәйтә. Рәсми чыганаклар бәялә­венчә, илдә бүреләр саны сугыштан соңгы еллардагыдан да артып киткән. Ул вакытта табигать дөньясындагы бу хәлне зур бәла дип бәялиләр һәм ерткычлар санын нормага китерү чаралары хөкүмәт дәрә­җәсендә карала.
Бүреләрнең берничә төре бар. Русиядә полярдагы ак бүреләрне исәпкә алмаганда, нигездә, барысын да соры бүреләр буларак кабул итәбез.

Белешмә. Койрыгын исәплә­мәгәндә, аның озынлыгы 1,6 метрга җитүе мөмкин. Койрыгы — 52, җирдән буе 90 сантиметрга кадәр. Соры бүренең авырлыгы 90-102 килограмм чамасы. Бүреләр көненә уртача дүртәр килограмм ит ашый.

Нинди зыян китерә?

Русиянең Табигый ресурслар һәм экология министрлыгы белешмәсеннән күренүенчә, соңгы елларда бүре­ләр­нең кешеләргә һөҗүм итү очраклары саны арта бару күзәтелә. 2020 елда, мәсәлән, шундый 200дән күбрәк очрак теркәлгән.
Экспертлар фикеренчә, бүреләрнең кешеләргә икътисади зыяны күбрәк. Әмма ерткычның физик яктан куркыныч тудыруын да онытмаска кирәк. Ни­чек кенә булмасын, гомумән, бүре­ләр һәрвакыт кеше­ләрдән куркып яшәгән һәм алар мохи­теннән ераграк торырга тырышкан. Әмма тереклек дөньясындагы эволюция “урман санитарлары”ның да кыюлыгы артуга бу­лышлык итте. Хәзер алар хәйләкәр­рәк һәм оятсызрак булуын да күрсәтте. Әле кайчан гына бүре һәм кеше бер-берсенең яшәешенә артык комачауламыйча, ничектер, параллель рәвеш­тә “атлаган” кебек иде. Ни сәбәпле әлеге ерткычлар кешеләр дөньясына килеп керде, хәтта алардан курыкмый да башлады соң? Хайваннар дөньясын өйрәнүче галимнәр моның сәбәбен кешеләрнең ихтыяр­сыздан бүреләр “территориясенә” ке­рүе, аларның яшәү тәртипләренә “кысыла” башлавы белән аңлата. Бүре­ләрнең хәтере яхшы. Начарлыкны оныт­мый һәм алар үч алучан ерткыч. Саннарга игътибар итик:
* Бүреләр ил икътисадына ел са­ен 15-17 миллиард сумлык зыян сала. Әлеге сан рәсми теркәлгән мисаллардан гына тупланган;
* Бүреләр кыргый хайваннарны аучы­­ларга һәм браконьерларга караганда ике тапкыр күбрәк юк итә;
* Якутиядә фәкать бүреләрне ау­лап ату белән 40тан күбрәк бригада шөгыльләнсә дә, алар куелган бурыч­ларны тулысынча үти алмый;
* Болан асраучылар ел саен ерткыч бүреләр һөҗүменә бәйле өч мең баштан күбрәк болан югалта.

Ничек сакланырга?

Бүреләр башка ерткыч хайваннар­дан үзенең сизгерлеге, тоемлау сәләте белән генә түгел, ә тирә-яктагы хәлне анализлый белүе белән дә аерылып тора. Шуңа күрә, аның белән очрашканда, бүренең хәйләкәрлек күрсәтүен һәм сезне ни рәвешле эзәр­лекләргә план коруы турында “баш ва­туын” истән чыгармаска кирәк. Саклануга килгәндә, аларның кайда булу ихтималын алдан белгән хәлдә, ул урыннарга барудан тыелырга киңәш ителә.

Ә түбәндәге кагыйдәләр мотлак рәвештә үтәлергә тиеш:
* Бүре белән очрашырга туры килсә, үз көчегезгә ышану, көчле булу халә­тегезне истән чыгармагыз. Ничек кенә куркыныч хәлдә дә югалып калуыгызны күрсәтмәгез. Бүре мондый халәтне тиз тоя;
* Яныгызда балаларыгыз булса, аларны ничек тә бүрегә күрсәтмәскә тырышыгыз. Әйтик, гәүдәгез артына яшерү, йөзләрен күрсәтмәү... Чөнки, һөҗүм итәргә уйласа, бүре иң башта балаларга ташланачак;
* Ерткыч төрле исләргә битараф түгел. Аңардан саклану өчен борычлы баллон ярдәм итәргә мөмкин.
* Кулыгызга таяк алырга мөмкин­сез. Ул никадәр зуррак — шулкадәр ях­шырак. Әмма аның белән һич тә сел­тәнергә ярамый. Бүренең ул таякны ату коралы буларак кабул итеп, сезне калдырып китү ихтималы бар.

Башкортстанда да йокламыйлар

Узган елның кышы да, язы да авыр булды. Аның сәбәбе пандемия белән генә дә бәйле түгел. Башкортстан урманнарында, мәсәлән, узган яз айларында бүреләрнең активлашуы, еш кына авылларга килү очраклары күзә­телде. Ә 2020 елның февралендә кайбер матбугат чараларында Башкортстанга Казахстан ягыннан бүреләрнең зур өере килүе турында хәбәр булды. Бәхеткә, ул кешеләрдә шом гына уят­ты, бүреләре күренмәде. Ә менә Балакатай районының Әбсәләм авылында бүреләрнең шәхси ихата этләрен юк итүе турында хәбәр дөрес булды. Хәтта биредә кичке сәгать җидедән соң “комендант сәгате” кертеп, балаларны урамга чыгаруны тыйдылар. Бүредән куркып, балаларның мәктәпкә бармаган көннәре дә булган. Моңа кадәр “Скандинавия таягы” белән табигатьтә йөргән хатын-кызларны да яраткан шөгыленнән баш тартырга мәҗбүр иткән ул бүреләр.
Белешмә. Якынча исәпләүләр­гә караганда, ди белгечләр, Башкортстан биләмәләрендә соңгы елларда бүре­ләр саны — 700-800 баш чамасы. Гомум мәйданы 145 мең квадрат километрга якын бул­ган республика өчен, бәлки, бу сан артык зур да түгелдер. Шулай булуга карамастан, республикада бүре­ләр саны якынча билгеле бер сан ти­рәсендә.
Республикада бүреләр популяция­сенең ничек контрольгә алынуы турында узган ел Башкортстан Аучылар һәм балыкчылар ассоциациясенең баш аучысы Марат Сафин болай дип аңлатма биргән иде.
— Соңгы елларда республикада бүреләр саны көтелмәгән дәрәҗәдә артты, дип әйтеп булмый. Минемчә, кешеләр аларга күбрәк игътибар бирә башлады. Ассоциация карамагында булган мәйданнарда даими рәвештә бүреләрнең якынча исәбен алу чаралары үткәрелә. Нормадан артык бул­ганда, аларны юк итәбез. Билгеле, аларны аулап ату өчен район хаки­мият­ләренең, ветеринарларның гаризалары нигез булып тора. Алар тармак министрлыгына мөрәҗәгать иткәннән соң, шушы максатлар өчен махсус рөхсәт бирелә. Анда, табигать дөнья­сына зыян китермәс өчен ничә баш бүрене юк итәргә кирәклеге күрсәтелә. Әгәр кешеләргә, терлеккә һәм милеккә ниндидер зыян салмыйлар икән, очраткан һәр бүрене атарга кирәк, дигән бурыч куелмый.
Урман ерткычларының кешеләр мохитенә якынлашуы, галимнәр фике­ренчә, климат үзгәрүгә дә бәйле. Икенче сәбәбе — бүреләрнең “котыру чире” белән авыруы. Андый ерткычлардан икеләтә сак булырга кирәк.
Табигатьнең үз кануннары бар. Кешеләр дә, тереклекнең башка иялә­ре дә аңа буйсынып яшәргә тырыша. Әмма, хайваннар дөньясының кеше­ләр тормышына әкренләп якыная башлавы уйланырга мәҗбүр итә. Эш аларда түгел, ә бәлки, чынлап та кеше­ләрнең үзләренең эшчәнлеге, фәнни техноло­гияләр кулланып экосистемада эз калдыруы ошамыйдыр хайваннарга?

Олег ТӨХВӘТУЛЛИН.