Һәйкәлләрнең мәрмәр ташында...

Шулай дию белән күз алдына Благовар районының Чулпан авылыннан элекке гади колхозчы Гали абый Биглов килеп баса. Аның белән соңгы тапкыр 2010 елның язында күрешкән идек. Бөек Җи­ңүнең 65 еллыгына әзерлек барган вакыт. Менә шунда, район­ның сугыш ветераннары исем­леге­нә керсә дә, Гали Бигловның, Бөек Ватан сугышы яугире буларак, алар өчен каралган өстенлек­ләрдән файдалана алмавы ачыкланды. Ни өчен дигәндә, запаска чыгарылып, сугыштан кайтканда сәер сәбәпләр аркасында хәрби билетын югалта ул. Исән-имин калу шатлыгыннан яугир моңа үзе дә артык игътибар бирми, хәрби комиссариатта да элекке солдатны исәпкә алганда мәсьәләгә җиңел караганнардыр. Ә Күчәрбай авыл Советы биләмәсендәге Чулпанда авылдашлар Гали Дәүли улы Биглов­ның элекке яугир булуына шикләнмә­де. Благовар районы хәрби комисса­риа­тының рәсми мәгълүматлары буенча, Гали Бигловның 1925 елда тууы, 1943 елда шушы ук военкоматтан ар­миягә алынуы, хезмәтне Киев хәрби округында үтүе теркәлгән. Авылдашлары “Гали, син кайда хезмәт итттең?”, — дип сорагач “Украину от Бандеры чистил”, — дип җавап биргәнен бүген дә күпләр хәтерлидер.
Сугышта катнашучыларга көн­күреш түләүләрендә ташламалар бирелә башлагач, элекке яугир хәрби документларын тергезү максатында бер­никадәр йөреп карады да, барып чыкмагач, моңа кул селтәде. Аннары балалары тотынды бу эшкә, чөнки ветераннарга торак шартларын яхшырту буенча саллы гына дәүләт ярдәме күрсәтү тәртибе кертелеп, фатир бүлү мөмкинлеге бирелде. Әмма төрле дәрәҗәдәге хәрби архивларга мө­рәҗә­гать итеп карасалар да, элекке хәрби билетны тергезә алмадылар. Авылда кушаматы “Калтый” булган Гали Биглов үзенең сугышта катнашканын рәсми раслый алмыйча, бакыйлыкка күчте. Дәүләт тарафыннан кадер-хөрмәт турында сүз дә юк, исән чагында ук яугир буларак онытылды Украинада хәзер­ге нацистларның бабаларына каршы көрәш алып барган Башкортстан яугире.
Ил азатлыгы хакына хәрби хез­мәт­ләре тиешенчә бәһалан­маган якташ яугирләр сафында Иске Абзан авылында туып-үскән элекке укытучым Камил абый Хәмитов та тора. Бер аягын сугыш­та калдырып кайтса да, гомере хезмәттә мәктәп­тә үтте, шушы арада директор да булды. 1921 елда туган Камил Габдулла улы Хәми­тов өчен сугыш һәм хәрби хезмәт 1941 елда башланып, 1947 елга кадәр сузыла. 1941 елның октяб­рендә канкойгыч алышта беренче тапкыр каты яралана. Госпитальдә ятканда иптәш­ләре соңгы алышта күрсәткән батырлыгы өчен аның часть командиры тарафыннан орден белән бүләкләнүгә тәкъдим ителүе турында хәбәр җит­керә. Моның өчен җирлек булгандыр, әлбәттә, чөнки яшь яугир үзе дә бүләкне көтә. Әмма һич кенә дә көтеп алалмый.
Камил абыйның әтисе Габдулла Хәмитовның 1937 елгы репрессия корбаны булганы билгеле. Гаилә әгъза­ларына “халык дошманнары” исеме тагылу да шуңа бәйле. Камил абый гомере буена моңа кимсенеп яшәде, шуңа да аның сугышта бирелмәгән хәрби бүләкне әрсезләнеп юлламавы аңлашыладыр. Чөнки тарихны чокып чыгарулары мөмкин.
Укытучыма хөрмәт йөзеннән, “соң булса да, уң булсын” дип, орденны эзләргә алындым. Кем әйтмешли, очына тиз арада чыгып, аны шатландырырмын, дип уйладым. Благовар районы хәрби комиссариатыннан Подольск хәрби архивына рәсми хатлар юлланды, әмма җавап кына килмәде. Теге орден тиеш булмаган очракта, моның сәбәбен аңлатырлар, дип тә ышанган идек, югыйсә. Ә бит бу 90нчы еллар ахыры — Русиядә патриотлык рухы күтәрелә башлаган чор иде. Озак та үтмәде, яугир-укытучы вафат булды.
Ил азатлыгы өчен көрәшкән яугирләр турында хәстәрлек дәүләт дәрәҗәсендә булырга тиешлеге табигый. Әлеге хакыйкатьнең моңарчы санга сугылмавына мисаллар бихисап. Ниндидер ташламаларга законлы хокукларын раслау өчен гади белешмә алу өчен генә дә сугыш һәм хезмәт ве­тераннарына байтак бюрократик киртәләрне үтәргә, аннары аларга җавапны еллар дәвамында көтәргә туры килүен яхшы беләбез. Хәзер хәлләр уңай якка үзгәрә, атап әйткәндә, яугирләр турында мәгъ­лүматны Интернет челтәрендә патриотик юнәлеш­тәге сайтлардан эзләргә мөмкин.
Яңа Абзан авылында Сәмигул­лин­нар гаять ишле кавем буларак билгеле. Аларның бер вәкиле Равил Сә­мигуллин җәмәгате Финә белән 11 бала тәрбияләп үстерде­ләр. Ә Сәми­гулла Сәмигуллинның шулай ук ишле гаиләсендә исә 6 ир бала була. Болар – Әбүнәгыйм, Әбделгалим, Гандәлиф, Шәрифул­ла, Гали һәм Хәмзә. Бөек Ватан сугышы башлану белән алар­ның алтысы да фронтка алына, бертуганнардан Гандәлиф кенә туган якларга әйләнеп кайта, ул да, каты яраланып, бер аягын югалта. Ил өчен башын салган туганнарым өчен яшим, дип тырышса да, протезлы Гандәлиф бабай 78 яшендә якты дөньядан китеп барды. Сә­мигуллиннан Фәйзуллин фами­лия­сенә күчкән Галинең язмышы да аянычлы. 1942 елның августында аның хәбәрсез югалуы турында рәсми хат килә.
— Бу вакытта миңа 2 яшь бул­ган, — дип сөйли иде хәзер инде үзе дә мәрхүм Таһир Гали улы Фәйзуллин. — Үсә төшкәч әткәйнең язмышы белән кызыксынып, кайда җирләнгәнен ачыклау максатында хәрби комиссариатка да мөрәҗә­гать итеп карадык, әмма бер генә хәбәр дә булмады.
Үзе күреп тә кала алмаган әтисенә кагылышлы янә бер хәл турында да бәян иткән иде Таһир Фәйзуллин. Чираттагы 9 май кө­нендә гаиләсе белән авыл Советы үзәге Иске Күчәрбайга Җиңү бәй­рәменә бара ул. Монда Бөек Ватан сугышы яугирләренә куелган обелискны яңартуга багышланган тантана үтә. Кабере дә билгеле булмаган әтисен сагынып искә алып, һәйкәлгә чәчәкләр салу була ният­ләре. Ул арада бер оныгы килеп, фронтовик улы Таһирдан сорап куймасынмы: Гали картәтине сугышта катнашкан дигән идегез, аның исеме обелиск ташында юк бит. Моңа ышанмыйча, тактаташларны үзе тикшереп чыга, яугир әтисенең исемен таба алмый, чөнки, соңыннан ачыклануынча, исемлеккә Иске Күчәрбай авылы яугирләре генә кертелгән була.
Соңгы чорда бу юнәлештә “боз кузгалуын” да билгеләргә кирәк, әлбәт­тә. Бөек Җиңүнең 50 еллыгы чорында башланып, хәзерге вакытта аеруча киң колач алды бу хәрәкәт. Авыл малтабарлары һәм читтә яшәүче якташлар акчаларына төбәкләрдә яугирләр истәле­генә куелган йөзләрчә объектлар яңартылды. Бу юнәлештә республика дәрәҗәсендәге “Урындагы башлангычларга ярдәм” программасы, “Атайсал” акциясе нәтиҗәле файдаланыла башлады. Әйткән­дәй, халык батырлыгын мәңгеләш­терү максатында күтәрелүче һәй­кәл­ләрнең мәрмәр ташына язар исемнәр байтак әле. Әлеге максатта беркемне дә, бернәр­сәне дә онытырга хакыбыз юк.

Фәнүр ГЫЙЛЬМАНОВ.