Аграр фәндә “тирән буразналар” калдырды!

Аграр фән­дә, фәнни-педагогик һәм авыл хуҗалыгы кадрларын әзерләүдә югары нәтиҗә­ләргә ирешә ул. Назыйф Раян улының хезмәт сөючәнлегенә, укуга омтылышына әти-әнисе һәм өлкән абыйлары зур йогынты ясый.
Үсмерлек чоры Бөек Ватан сугышының авыр елларына туры килә. Әтисе бик иртә дөнья куя. Сугыш башлангач, өлкән абыйлары яуга киткәннән соң гаилә башлыгы урынына кала һәм 12-13 яшьтән үк икмәк­нең кадерен белергә өйрәнә. Сугыш елларында туган авылы Яңа Аташта — төрле кыр эшлә­рен­дә, аннары колхозда хисапчы булып эшли. Бер үк вакытта Ис­ке Дөмәйдә белем ала һәм мәктәпне уңышлы тәмамлый.
1946 елда ул Башкорт авыл хуҗалыгы институтына агрономия факультетына укырга керә. Студент елларында ук берничә төр авыл хуҗалыгы культурасын игү буенча кыр тәҗрибәсе һәм тикшеренүләр үткәрә. Аның нәтиҗә­ләрен институт хезмәтлә­рендә бастырып чыгара. Ә практика вакытында Яңа­выл һәм Борай районнарында хуҗалык-лар агрономы булып эшли.
Институтны кызыл диплом белән тәмамлагач, яшь белгеч Куергазы районының Мораптал совхозына агроном булып эшкә юллана. Соңрак, преподава­тель­ләр бер­ничә тапкыр чакырганнан соң, ул профессор С. Н. Тайчи­нов­ның туфрак белеме кафедрасы каршындагы аспирантурага кайта. Аспирантура елларында (1952-54) ул Бөре тәҗрибә басуында тикшеренү­ләр үткәрә.
1955 елда соры урман туф­рагының сөрү катламын тирә­нәйтү һәм күмдерү проблемасы буенча диссертациясен уңышлы яклап, югары уку йортының төрле баскычларын үтә. 1956-61 елларда Уфа югары партия мәктә­бенең авыл хуҗалыгы кафедрасы доценты һәм мөдире була. Биредә ул күппрофильле авыл хуҗалыгы кафедрасын булдыра, агрономия циклының теория һәм гамәли дисциплиналары буенча лекцияләр укый. Югары партия мәктәбен тәмам-лаучылар колхоз, совхоз һәм авыл районнары җитәкче­ләре булып эшләгәндә күп еллар аның агрономия фәне буенча бай эчтәлекле материаллары һәм казанышлары белән файдалана. Шул ук вакытта ул чүп үләннәренә каршы көрәш мәсьә­ләләре буенча белемен камил­ләш­терүне дә­вам итә һәм 1958 елда доцент Э. Рәхимов белән берлектә “Башкортстанда чүп үләннәрен юк итү һәм аларга кар­шы көрәш чаралары” дигән китап чыгара. Бу монография әле дә студентлар һәм агроном­нар тарафыннан киң кулланыла.
1964 елда 34 яшьлек Назыйф Раян улы — проректор, ике елдан соң Башкорт авыл хуҗалыгы институты ректоры итеп билгеләнә. Бу вазыйфада 1979 елга кадәр эшли.
Башкортстан югары уку йортлары ректорлары һәм илнең 100дән артык авыл хуҗалыгы югары уку йорты җитәк­челәре арасында ул иң яше була (36 яшендә — ректор). Шуңа карамастан, Н. Бәхтизин тиз арада хезмәттәшләре арасында югары квалификацияле белгеч һәм талантлы оештыручы буларак абруй казана.
Институтта эшли башлаган чорда сугыш һәм сугыштан соң­гы еллардагы авырлыклар бе­лән бәйле күп кенә хәл ител­мә­гән проблемаларның чишелеш юлларын әзләргә туры килә аңа. Назыйф Раян улы республика һәм илнең авыл хуҗалыгы алдында торган кичектергесез бурычларны, фәннең әһәмиятен, шулай ук авыл хуҗалыгы бел­геч­­ләренең ролен яхшы аңлый. Хәлне тирәнтен анализлап, рек­торатның төп бурычларын билгели. Институтта беренче тапкыр агрономия, зоотехника, инженерлык, икътисад һәм ветеринария белгечлекләре буенча диссертация яклау буенча гыйль­ми советлар оештырыла. Нәтиҗәдә, 10 ел дәва­мын­да гыйльми дәрәҗәле 60тан артык укытучы әзерләнә. Алар күп еллар дәвамында аграр универ­ситетның һәм республи­ка­ның берничә югары уку йорты һәм фәнни учрежде­ниесенең төп нигезе булып тора.
Эшчәнлек чорында ул күре­некле аграр галимнәр белән тыгыз, иҗади һәм дустанә элем­тәдә тора. Алар арасында академик Н. Мысурян, И. Шатилов, А. Гончаренко, профессорлар В. Морозов, А. Кузнецов һәм башкалар бар.
Н. Бәхтизин агрономнар, хуҗалык һәм район җитәкчеләре белән тыгыз элемтәдә тора, үсемлекчелек тармагының актуаль мәсьәләләре буенча даими рәвештә киңәшләрен бирә. Ул — бер яктан, тикшерүләр үткәрүдә таләпчән булуы, икенче яктан, тыйнаклыгы, интеллигент­лыгы, агрономнарга, укучыларга, хезмәттәшләренә һәм дусларына ярдәм итәргә әзер булуы белән аерылып тора. Бу чорда ректорат Назыйф Раян улы җитәкчелегендә аграр-икътисадчылар әзерләүне оештыруга ирешә. Республикада беренче тапкыр “Икътисад һәм авыл хуҗалыгын оештыру” (1966 ел), “Авыл хуҗалыгында бухгалтерлык исәбе һәм анализ” (1969 ел) белгечлеге буенча кадрлар әзерләү башлана. Авыл хуҗа­лыгы кадрларының квалификациясен күтәрү факультеты, югары квалификацияле умартачылар әзерләү буенча белгечлек ачыла, берничә яңа кафедра оештырыла.
Институтны җитәкләгәндә,
Н. Бәхтизин уҗым культуралары уңышын арттыру буенча фәнни тикшеренүләрне уңышлы дәвам итә. Бу проблемалар буенча аның тарафыннан фәнни мәктәп булдырыла. Профессор җитәк­челегендә галимнәр коллективы белән берлектә көзге арыш һәм көзге бодайны эшкәртүнең зона­лар буенча интенсив технологиясе эшләнә һәм куллануга кер­телә. Әлеге эшләнмәләр авыл хуҗалыгы ВУЗлары һәм техникумнар өчен үсемлекчелек буенча дәреслек­ләргә керә.
Кыска вакыт эчендә илдә танылган адаптив үсемлекчелек фәнни мәктәбен булдыра, әлеге проблемалар буенча галимнәр арасында абруй казана.
1977 елдан профессор Назыйф Раян улы 10 ел дәвамын­да (1968-78 елларда) агрономия факульте­тының әйдәп баручы үсемлек­челек кафедрасын да җи­тәкли. 1979 елда республика җи­тәкче­ләре, аграр фәнне тәҗ­рибәле оештыручы буларак, аңа игенчелек һәм кыр культураларын селек­цияләү фәнни-тикше­ренү институтын җитәкләргә тәкъдим итә. Анда ул 10 елга якын директор булып эшли.

Тикшеренү нәтиҗәләре буенча институт һәм аның тәҗри­бә-җитештерү хуҗалыклары берничә тапкыр Бөтенсоюз һәм Бөтенрусия ярышларында җи-ңүче була. Институт базасында кайбер проблемалар буенча Бөтенсоюз һәм халыкара кон­ференцияләр үткәрелә. Алар­ның эшендә галимнәр белән бергә республиканың әйдәп баручы белгечләре дә катнаша.
1991 елда Назыйф Раян улы Башкортстан Фәннәр академия­сенең мөхбир әгъзасы итеп сайлана һәм Фәннәр академиясе оешканнан алып, үсемлекчелек һәм селекция проблемалары буенча фәнни советны җитәкли.

Аграр фәнгә, авыл хуҗалыгы мәгарифенә һәм фәнни-педагогик кадрлар әзерләүгә 50 елдан артык гомерен багышлый якташыбыз. Ул — 28 монография, җыентык һәм китап, 450дән артык фәнни һәм гәзитләрдә 150 фәнни-популяр мәкалә авторы. Ул “Башкортстан энциклопедиясе”н, Башкортстанның комплекслы атласын әзерләүдә актив катнаша. Аның җитәкче­легендә йөздән артык дипломчы һәм 30 фән кандидаты һәм докторы әзерләнә. Аның фәнни эш­ләнмәләре дәреслекләргә, Русия Федерациясенең Авыл ху­җа­лыгы министрлыгы тәкъ­дим­­нәренә кертелгән. Фәнни эшен­­дәге уңышлары, авыл хуҗалыгы белгечләрен әзерләү һәм республика колхозларына, совхозларына күрсәткән фәнни-производство ярдәме өчен Кызыл Байрак һәм Почет билгесе орденнары, “1941-1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен”, “Хезмәт ветераны”, “Фидакарь хезмәт өчен” медальләре, “В. И. Ленин­ның тууына 100 ел тулу уңаен­нан”, “Бөек Ватан сугышында Җиңү­нең 50 еллыгы”, “РСФСР һәм СССР Авыл хуҗа­лыгы отличнигы” билгеләре белән бү­ләк­­ләнә, СССРның Югары мәк­тәбе отличнигы. БАССРның атказанган фән эшлеклесе, Бө­тенсоюз авыл хуҗа­лыгы фәнни-техник җәмгыя­тенең мактаулы әгъзасы кебек мактаулы исемнәр бире­лә. Югары белем бирү өлкәсен­дәге казанышлары өчен күпсан­лы Мактау грамоталары белән бүләк­ләнә.

Профессор аграр универ­ситет­ның аграр факультетына шәхси фәнни китапханә, меңнән артык китап, брошюра, журнал һәм башка басмалар бүләк итә. Аның фәнни китапханәсе укытучыларга, студентларга, аграр университетның яшь фәнни хезмәткәрләренә озак хезмәт итәчәк әле.

Ул гаилә тормышында да бәхетле иде. Хатыны Гөлниса Мәхмүт кызы белән 50 елдан артык тату гомер кичерделәр. Уллары Рамил — физика-математика фәннәре докторы, Башкортстан Фәннәр академиясе академигы.

Н. Бәхтизинның бик күп якын һәм тугры дуслары, җәмгыятьтә лаеклы танылу алган күпсанлы укучылары бар. Галимнең фән­ни эшчәнлеген гомумиләштереп, аның студент-аспирантлары һәм докторантлары турында да әйтергә кирәк. Алар хәзер зур галимнәр һәм авыл хуҗалыгы үсешенә зур өлеш кертә. Аның уку­чы­лары арасында югары уку йортлары кафедралары мөдир-ләре һәм доцентлары, эре фән­ни бүлекчәләр, авыл хуҗалыгы предприятиеләре һәм оешмалары җитәкчеләре бар. Яшь буын өчен Назыйф Раян улы һәрвакыт мәртәбәле укытучы һәм ватанпәрвәрлек үрнәге булып тора.

Анатолий Романов,
Илеш районының
Ветераннар Советы рәисе.