“Җырым белән дусны иркәләдем, Җырым белән җиңдем дошманны”

Муса Җәлилнең исеме илебез тарихында алтын хәрефләр белән язылган. Аның тормышы, иҗаты һәм үлеме халкыбызга, Ватаныбызга бирелгәнлекнең гүзәл үрнәге ул. Шагыйрьнең тоткынлыкта да аяусыз дошманга каршы көрәшне туктатмавы, халкыбызның җиңүе­нә чиксез ышануы соклану уята.

Беренче иҗат җимешләре үк тирән фикерле булулары белән аерылып тора. Мәсәлән, 13 яшьлек үсмер өчен:
Яшә, әләм, яшә, яшә!
Җаныбыз фида синең юлыңда.
Тетрәт, әйдә илне,
нурыңны чәч,
Син яшәсәң, яшәр илем дә, —
дип әйтә алу, кызыл байракның кө­рәшергә әйдәүче символик образын тудыру үзе бер иҗади казаныш.
30нчы елларда, беренче­дән, илдә төзелешләрнең киң колач алуы, икенчедән, шагыйрьнең үзенең дөньяны танып белүе, эстетик яктан үсүе, ВЛКСМ Үзәк Комитетында эш­лә­ве, Мәскәү дәүләт универси­тетының әдәбият факультетын тәмамлавы, башка­ланың гәзит-журналлар редак­цияләрендә, консерватория каршындагы татар-башкорт опера театры студиясендә хезмәт итүе аның иҗади сәләтен һәм актив­лыгын үстерә. Бу чорда ул күп-санлы җитлеккән әсәрләр, шул исәптән “Җиһан”, “Зәйнәп”, “Директор һәм кояш”, “Хат ташучы” поэмаларын яза.
Җәлилнең Бөек Ватан сугышына кадәрге тормыш юлын һәм әсәрләрен игътибар белән күздән кичерсәң, бар булмышы, омтылышлары белән ул үзен киләчәктәге авыр сынауларга әзерләгән сыман тәэсир кала. Безнеңчә, аның иҗатында югарыда телгә алынган “Хат ташучы” поэмасы, “Алтынчәч”, “Илдар” либреттолары аерым урын алып тора. Аларда хезмәт пафосы, батырлык, илеңә, халкы­ңа тугрылык идея­ләре калку итеп сурәтләнә. “Алтын-чәч”тә, мәсәлән, Тугызак ана образы көчле ихтыяры белән күңелдә тирән эз калдыра. Дошманнар ничек кенә җәфаламасын, ил анасының рухын сындыра алмый.
Шагыйрьнең дошман кулына эләк­кәч тә яшерен оешма төзеп, кө­рәш-тәшләре белән тоткыннарны баш кү­тәрүгә әзерләве үлемгә каршы бару белән бер була. “Азатлык яки үлем!” — Мусаның девизы. Баш күтәрүгә дүрт көн калганда хыянәтче аркасында яшерен оешма ачылып, җәлил­че­ләр кулга алына. Берлиндагы иң каты режимлы Моабит төрмә­сендә үлем җәзасын көтеп бер ел утырганда Мусаның үлемсез шигырьләре туа. “Моабит дәфтәре” дигән шигырьләр циклы соңыннан бик күп телләргә тәрҗемә ителеп, шагыйрьнең сынмас рухына бөтен дөньяда соклану уята. Фашизмга нәфрәт тирән чагылыш таба аның шигырьләрендә.
Шигырь булып чыга
үч ялкыны
Яраланган
лачын йөрәктән, —
дип яза ул һәм:
Җырым белән
дусны иркәләдем,
Җырым белән
җиңдем дошманны, —
дип үзенең шигырен көрәш коралына тиңли.
Тоткынлыкта да Совет Армия­сенең җиңәчәгенә, азатлык ките­рәчәгенә тамчы да шикләнми.
Соңгы җырым
палач балтасына
Башны тоткан
килеш языла, —
дисә дә, бернинди курку, төшен­келек кичерми.
Әйтсен яшьләр:
менә шулай яшәп,
Шулай үлсәң иде дөньяда, —
ди ул “Дуска” шигырендә.
“Моабит дәфтәре” коточкыч шартларда язылуына карамастан, үзенең оптимизмы, ихласлыгы, фашизмны гаепләү акты булып яңгырый. Нәкъ шушы шигырьләре белән Муса Җәлил дөньяның Нәсими, Гарсио Лорка кебек атаклы иҗатчылары белән бер рәттә тора.
Муса Җәлил туган Мостафа авылы республикабызның Федоровка районына якын гына. Димәк, шагыйрьне безнең якташ дип тә әйтә алабыздыр. Әлбәттә, аның Башкортстан белән, башкорт язучылары, шагыйрьләре белән бәйләнеше турында бик күп сөйләргә, язарга мөмкин. Әмма бүген берничә факт белән генә чикләнәм.
Җәлил бик яшьли үк Ырынбур тө-бә­геннән чыккан башкорт язучылары белән аралаша. Ырынбурның “Хөсәе-ния” мәдрәсәсендә Сәгыйть Агиш белән бергә укый. “Муса Җәлил килә­чәк гасырларда да халкын, Ватанын сөюче кешеләрнең замандашы, үрнәк күрсәтүче булачак. Шагыйрьнең даны мәңгелек”, — дип язып чыкты Сәгыйть Агиш соңыннан. 20нче еллар башында Муса шулай ук Шәехзадә Бабич, Даут Юлтый, Габдулла Амантай, Афзал Таһиров белән дуслаша.
Муса башкорт әдипләре әсәр-ләренә рецензияләр язып, төрле җыентыкларда бастыра. Мәсәлән, Һәдия Дәүләтшинаның 1935 елда башкорт телендә басылып чыккан “Хикәяләр шәлкеме” дигән тәүге китабына бик югары бәя бирә, хикәя­ләренә тирән анализ ясый, образларына, теленә соклануын кабат-кабат белдерә. Җәлил бу китапны урысча бастырып чыгарырга тәкъдим итә һәм бу шулай була да.
Шагыйрь башкорт поэзиясендә сәнәгать темасын башлап җибәрү-челәрнең берсе булган Г. Мәсәгуть-нең (Мәсәгуть Галиуллин) “Талантлар иле” җыентыгына тупланган поэмаларына һәм шигырьләренә тирән анализ ясый, поэмалар өлешенең әйбәт тәэсир калдырмавын да билгели. Бу рецензия белән танышкач, аның
поэ­тик әсәрләрне объектив бәяләү осталыгына ия булуына, таләпчән­легенә, авторны хөрмәт итүенә, аңа теләк­тәш­лек күрсәтүенә сокланасың.
Башкорт халкы Муса Җәлилне үз шагыйре кебек якын күрә. Герой шагыйрь үзе дә башкорт халкының рухи байлыгын ихтирам итә, аны үз әсәр­ләрендә киң файдалана.
Шуны да әйтергә кирәк, башкорт шагыйрьләренең Җәлилгә багышлап шигырь язмаганы сирәктер. Башкорт­станның халык шагыйрьләре Сәйфи Кудаш, Рәшит Нигъмәти, Мостай Кә­рим, Наҗар Нәҗми, Әнгам Атнабаев, Марат Кәримов, Рәми Гарипов, Абдул­хак Игебаев, шулай ук күре­некле ша­гыйрьләр Мөслим Марат, Хәниф Кәрим, Тимер Арслан һәм башкаларны санап китәргә мөм­кин. Аларның һәркайсы Муса Җәлилгә үз ихтирамын, аның батырлыгына соклануын белдергән.
Җәлилнең әсәрләре башкорт те­лендә күп тапкырлар зур тиражлар белән басылып чыгуын да әйтергә ки­рәк.
Татар милләтенең патриот шагыйре башкортларга да бик якын икән, бу үзе үк ике халыкның туганлыгын күрсәтүче чагу мисал булып тора. Халыкларыбыз дуслыгы яшәсен һәм чәчәк атсын!

Рәшит Сабит,
шагыйрь һәм прозаик.
Фотолар Муса Җәлил альбомыннан алынды.