“Дүртөйле – тоташ грамоталы район”

1920 елның 19 июлендә Владимир Ленин карары белән Бөтен­русия наданлыкны бетерү буенча гадәттән тыш комиссия оештырыла. 1922 елда үткән РКП(б)ның V Башкортстан конференциясе үзенең махсус резолюциясендә, наданлыкны бетерү мөһим роль уйный, дип билгели. Наданлыкны бетерү буенча Бөтенбашкорт һәм Уфа губернасы Гадәттән тыш комис­сияләре төзелә. Бу мөһим эшкә укытучылар, комсомоллар һәм җәмә­гать­челек вәкил­ләре җәлеп ителә.

1924 елда илдә “Долой неграмотность” (ОДН) җәмгыяте оештырыла, Башкортстанда аның бүлек-чәсе төзелә. Бу оешмага укытучылар, табиблар, инженерлар, хезмәт-кәрләр һәм укый-яза белүче комсомоллар керә. Аларны “культармеецлар” дип атап йөртәләр.

1930 елның 25 июлендә партия Үзәк комитеты “Мәҗбүри гомуми башлангыч белем бирү турында” карар кабул итә. Бөек Ватан сугышы алды елларында халыкны укый-язарга өйрәтү төгәлләнә диярлек.

Партиянең өлкә комитеты һәм БАССР Халык Комиссарлары Советы карары белән наданлык бетерелгән районнарны кабул итү оештырыла. Дүртөйле районы республикада иң беренче булып “тулысынча грамоталы район” исемен ала.
Дүртөйле тарих-туган якны өйрә­нү музеенда булганда, аның директоры Римма Имамова танышу өчен шагыйрь Бәдрүш Мокамайның хатлары сакланган калын булмаган папка бирде. Шушы папка эченнән саргаеп беткән, дәфтәр калынлыгындагы гына “Дүртөйле — тоташ грамоталы район” дигән кечкенә китап килеп чыкты. 1940 елда Баш­наркомпростның өлкәннәр мәктәбе методик кабинеты тарафыннан Уфада “Башгосиздат”та нәшер ителгән китапта районда белем би­­рү, өл­кәннәр арасында грамотасызлыкны бетерүдәге эшчәнлеккә тирән анализ ясала. Әлбәттә, ул елларны тулысынча күз алдына китерү өчен китаптан алынган текст­лар укучыга үзгәрешсез, тел-стиль үзенчәлек­ләре сакланган килеш тәкъдим ителә.

Китап Башнаркомпросның 1939 елның 16 ноябрендәге 239нчы приказы белән ачыла. Анда шушындый юллар бар: “Дүртөйле районының партия, совет һәм общественный оешмалары тарафыннан өлкәннәр арасында грамотасызлыкны бете­рүне тәмамлау буенча бик зур эш эшләнгәнен әйтеп үтәргә. Бары тик 1939 елның беренче яртысында гына Дүртөйле районында 3692 грамотасыз, 1024 грамоталы кеше укытылган һәм район хәзердән башлап тоташ грамоталы районга әйләнде. Хәзерге вакытта аз грамоталыларны укыту һәм латин алфавитыннан рус графикасы ниге­зендәге язуга кабаттан өйрәтү буенча эш киң рәвештә җәелдерелгән. Государство зур эшен уңышлы үтәү өчен БАССР хөкүмәте Башкортстан АССРы Сов­наркомының 1939 ел, 23 апрель карары белән билгеләнгән беренче бүләкне Дүртөйле районына бирде. Шуңардан чыгып, приказ бирәм:

1. Дүртөйле районы партия, совет һәм общественный оешмалары җитәкчеләренә рәхмәт бел­дерергә. 2. Район мәгариф бүлеге мөдире иптәш Алкинны 1000 һәм өлкәннәр мәктәбе инспекторы иптәш Даяновны 500 сум белән бүләкләргә. 3. Бөтен район мәга­риф бүлекләрен Дүр­төйле районы партия, совет һәм общественный оешма­ларының грамотасызлыкны бетерүне тә­мам­­лау буенча эш тәҗрибәләрен хезмәтчәннәрнең җыелышларында киң рәвештә тикшерергә һәм 1940 елда грамотасызлыкны бетерүне тулысынча тәмамлау өчен, бөтен грамотасызларны тулысынча уку эше белән чолгап алуга ирешергә. Башкортстан АССР Мәгариф Халык Комиссары М. Хәсәнов”.

“Бөек эш үтәлде” дигән беренче бүлектә Дүртөйле җиренең Октябрь революциясенә кадәрге чоры тас­вирлана. Әлбәттә, ул вакытка хас рәвештә: “Патша Россиясендә Дүр­төйле тирәсендә дә, башка җирдәге кебек үк, массаның грамоталылыгы турында нинди булса да дәрәҗәдә сөйләргә мөмкин түгел, ул вакытта яшәгәннәргә бик билгеле мәсьәлә. Нинди культура булсын соң? Ул чактагы Дүртөйле районында 4 мәдрәсә бар иде. Мәдрәсә дисәң хәтере калыр, дигән кебек, дип әй­терлек иде. Чөнки ул татар хал­кы­ның бөек шагыйре Габдулла Тукай әйткәнчә:

“Мәдрәсә дип нәрсәләр
асырый агайлар җилкәсе,
Тап эче азган мөрит, мәҗнүн,
ишаннар хөлләсе”,– иде.

Чынлап та бу мәдрәсәдә азмы-күпме грамота сыман нәрсә алыр өчен башта әллә ничаклы дини агу алырга, күп еллар буенча расходлар тотып, анда укырга, бик күп дигәндә гарәп хәрефендә икмәклек-тозлык, кешене кунакка чакырып хат язарлык “грамота” алалар иде. Алары да бөтен авылда юк иде әле. Мәсәлән, Дүртөйле районында бары шундый 4 мәдрәсә бар иде. Аларда 200ләп кеше укый иде.
Ә кемнәр иде соң алар? Билгеле, кулак, мулла, бай балалары гына. Шул 200 кешедән бары 11 ярлы һәм урта хәлле керәстиян балалары иде.

— Мәдрәсәләрдә идән юарга, мич ягарга ничә кеше кирәк булса, ярлылар шул санда гына була иде, — ди элекке ярлы Габдулла Фатхуллин иптәш. Менә Өчбүлә авылындагы Мырзакай хәзрәт күпләр­нең хәтерендәдер әле. Аның мәдрәсәгә ярлыларны укырга алу турындагы вәхшәт­лек­ләрен әле дә сөйләп бетә алмыйлар.

— Мырзакай хәзрәткә укырга алуын сорап барган идем, — ди элекке ярлы Шәрипов Нурый. — “Ай саен ике пот иген бирерсең, җәй кө­не бер ярым дисәтинә ашлык урып бирерсең. Шуңа күнсәң мәд­рәсәдә укырсың”, дип әйтте хәзрәт.

— Тагын берәр нәрсә сорамадымы? — дигәч: — “Бер тозланган каз бирерсең дә, аннан соң көз көне аш­лык сугышырсың”, — диде, менә шул гына, — ди Шәрипов.

Шуңа күрә дә Дүртөйле районы авылларында грамоталы кеше йөз йортка 1-2 кешедән артмый иде. Кешеләр прошение яздырырга икенче авылларга “писарь” эзләп китәләр иде. Газета уку, театр, кино турында сөйләп тә торасы юк. Бөтен районда югары катлам тарафыннан 2-3 данә “Вакыт” газетасы алына иде. Халык сәламәтлеген саклау муллалар өшкерүенә һәм им-томчы­ларның хорафатларына кайтып кала иде. Шуңа күрә дә районда авырулар хөкем сөрә иде... Патша Россиясе вакытында “культураны” шулай гына характеризовайть итәргә мөмкин. Билгеле, ул чакта районда тоташ грамоталылыкка ирешү турында хыял итәргә дә мөмкин түгел иде. Бөек Октябрь Социалистик революциясе булгач, хезмәтчән халык­ларның азатлыгы, хуҗалык фронтында яңа баштан төзелү белән генә калмыйча, культура фронтында да революция ясалды.

Башкортстанның алдынгы район­­­­нарының берсе буларак, Дүртөйле районында революциядән соңгы елларда бигрәк тә Сталинчы ике бишьеллыкта, культура фронтында гигант эшләр эшләнде. Хәзер Дүртөй­ле районында 416 укытучы, 12496 бала укый торган 74 мәктәп бар. Урта мәктәпләрдә генә 2000нән артык бала укый. 73 колхоз кызыл почмагы, 56 клуб, 63 драмтүгәрәк, та­вышлы 5 кино, күп санда радиоприемник, 5 больница, унлап врач, 12 акушерка, меңнәрчә данә газета, журнал һәм китаплар — болар барысы Октябрь Социалистик револю­циясенең җимешләре. Барсыннан да күрсәткечлерәге — район 1939 елның беренче маена тоташ грамо­талы районга әйләнде һәм бу бә­хеткә ирешү белән район партиягә, хөкүмәткә һәм сөекле юлбашчыга рапорт бирде...”

Арытаба партиянең Дүртөй­ле район комитеты һәм аның җитәк­челеге (секретарьлары — Нурисламов, Казыйханов һәм Шәңгә­рәев), район башкарма комитеты­ның (рәисе — Тимергалиев), район мәгариф бүлеге (мөдире — Алкин), укытучылар союзының район комитеты (рәисе — Хаков), ВЛКСМның Дүртөйле район комитеты (секретаре — Абсаликов), культар­меец­ларның, башлангыч һәм урта мәктәп укытучыларының, комсомолларның, түләүле укыту­чыларның (район буенча барысы 26 кеше), җәмәгать методистлары, лекторларның грамотасызлыкны бетерүдә башкарган эшләре, эш алымнары санап үтелә. Бу мөһим эштә, әлбәттә, район укытучылары зур роль уйный һәм сүл­пәнлек күрсәтүче Үткен авылы укытучыларына шелтә эләгә: “Районда барысы 290 культармистан 240 кеше укытучылар булды. Алар җәмәгать эше тәртибендә грамотасыз 2653 кешене грамотасызлар мәктәбендә укытып чыгарып, аз грамоталылар мәктә­бенә укырга күчерәләр, шулай итеп бөтен укытылган укучылар саныннан 73 процент укытучылар көче белән укытылган. Дүртөйле район укытучылары районны тоташ грамоталы итү өчен көрәштә гүзәл эш өлгеләре күрсәттеләр һәм бу почетный эшне намус белән үтәделәр. Чөнки алар социализмнан акрынлап коммунизмга күчү чорына кергән вакытта хезмәтчәннәрнең грамоталы булу­ларының ни кадәр зур әһә­мият­кә ия булуын аңлыйлар. Әл­бәт­тә бу мөһим көрәш фронтында укыту­чылар арасында да вак буржуа кирелеге күрсәтүчеләр, кыенлыклардан куркучылар булды. Бу туры­да Үткен ТБУМы (тулы булмаган ур­та мәктәбе) мисал булып тора. Бу мәктәпнең 15 укытучысы олылар­ны укыту эшенә катнашмады. Грамотасызларны һәм аз грамоталыларны укыту мәсьәләсе тикше­релгән һәр­бер киңәшмәдә бу коллективтан мәктәп директоры Шә­рипов, укыту эшләре мөдире Нә­биуллин һәм башка укытучылар да ыңгыраштылар. Олыларны укытырга комачаулык иткән объектив сәбәпләр табарга тырыштылар. Ләкин большевистик тырышлык аларның бу кирелеген дә җиңде. Үткендәге грамотасызлык тавы юылып ташланды. Монда авыл комсомоллары хәлиткеч ярдәм күрсәт­теләр. “Игенче” колхозында (Иске Кәңгеш) комсомолка Нәҗибә Гә­рәева 1938 елда 2 кешене, 1939 елда 11 кешене укытып чыгарды. Хәзерге вакытта 22 кешедән торган аз грамоталыларны укыта. Аны яхшы эш күрсәткечләре өчен колхоз правлениесе бүләкләде. Ә Үткен авылында комсомолецлар 14 грамотасыз кешене укырга-язарга өйрәттеләр. Дүртөйле районы колхозларында мондый комсомолецлар күп”.

Китапта “Урал” колхозы (Ми­ңеште авыл советы) грамотасызлыкны бетерү өчен ничек көрәште”, “Элекке грамотасызлар идарә эшләренә үрләтелделәр” һәм “Сөземтәләр һәм бурычлар” дигән бүлекләр бар. БАССР Халык Комиссарлары Советының 1939 ел, 23 апрель карары нигезендә грамотасызлыкны бетергән районнарны кабул итү буенча республика Комиссиясе 1939 елның 7 июнендә акт төзи. Бу актта шундый юллар бар: “Республика Комиссиясе тарафыннан 31 майдан алып 5 июньгә кадәр район комис­сиясеннән Дүр­төйле районында грамотасызлыкны бетерүне тәмамлау мәсьәләләре буенча материаллар кабул итү үткәрелде. Комиссия членнары тарафыннан 16 авыл советы, район активы тарафыннан 9 авыл советы тикшерелде. Тикшерү сөзем­тәсендә түбәндәгеләр дөрес дип табылды: Дүртөйле районында 50 яшькә кадәре булган бөтен грамотасызлар 1939 елның 1 маена, нигездә, һәм Башкортстан АССРның 20 еллык юбилеена тулысы белән укытылганнар. Шушы елның гыйнварына районда грамотасызлар мәк­тәбе программасын үтәгән кешеләр 4000 бул­ган. Шулардан, 401 читкә эшкә ки­тү­челәрдән һәм авыручылардан башка, 28 авыл советыннан һәм 96 колхоздан торган 3599 кеше укытылган, Дүртөйле районында хәзер­дән башлап грамотасызлар юк инде. Шулай итеп, Дүртөйле районы республикада беренче район булып тоташ грамоталы районга әйлән­де...”

1939 елның 3 октябрендә Башкортстан АССРы Халык Комиссарлары Советының 1741нче санлы карары чыга. Анда: “... Башкортстан АССР Халык Комиссарлары Сове­тының “Укый-яза белмәүчелекне бетерүне төгәлләгән районнарны кабул итү һәм бүләкләү турында”гы 1939 ел, 23 апрель карары билге­ләнгән беренче бүләк — җиңел автомашина, мотоцикл һәм 5000 сум акча белән Дүртөйле районын бүләк­ләргә. Район Советы башкарма ко­ми­тетларының һәм шәһәр Совет­ларының председательләрен, БАССР халкы арасында укый-яза белмәүчелекне тиз арада бетерүне төгәлләү өчен Дүртөйле районы үрнәгендә чын-чыннан большевистик көрәш оештырырга мәҗбүр итәргә”, — диелә. Шулай итеп, 1940 елның 1 маена Дүртөйле районы Башкортстанда беренчеләрдән булып наданлыкны бетерүгә ирешә.

1967 елдан ЮНЕСКО карары белән 8 сен­тяб­рь­дә Халыкара укый-яза белүне тарату көне билгеләнә.