Бар булмышы аның — изгелек

— Әйдә, әйдә, кызым, бер эшем дә юк, килен белән кер юа идек әле, — дип ишекне киң итеп ачып каршылады.
Мин, исәнләшергә дип, киленне эзлим. Фәния апа көлеп җибәрде, баксаң, “килен” дигәне аның кер юу машинасы икән.

— Минем балалар булмады бит, балам, бабаң үлгәч, менә ялгыз калдым, үзем генә көн күреп ятам, — диде.

Фәния апаны эзләвемнең сә­бәбе шул: үзе туган 1нче Җирем­җибаш авылында Бөек Ватан сугышында һәлак булганнар истәле­генә һәйкәл ачтырды ул. Хәер, аның изге эшлә­ре бу гына түгел, бик күп. Тәүдә ул авылның чиш-мәсен тазартып, төзеклән­дереп куя, зират өе ясата, аның коймаларын буяуга да акча бүлә. Шушы изге күңелле, ихлас кеше турында күбрәк беләсем килгән иде.

— Яшь чагым күбрәк читтә үтте, кызым. Бик хәерчелектә үстек. Үземнең арттан йөргән егетләргә сүз катарга да ояла идем, чөнки гаиләбез ишле, 9 бала үстек, ачбыз, ялангачбыз. Фә­кыйрь­­лектән гарь­ләнә идем. 1921 елгы ачлыкта ике ир туганым үлгән. Күрше авылга йөреп, 7 сый-ныф белем алдым да, арытаба укырлык рәт булмагач, читкә чыгып киттем. 1957 елда Юга­ры Салдыда эшли башладым. Соңрак Госман исемле кеше белән танышып, аңа тормышка чыктым. Урай шәһәрендә яшәдек. Икебез дә нефтьче. Госман инженер-механик булып эшли иде. Әмма 1966 елда аның белән зур фаҗига булды: алар, җиде кеше, скважинада янгын чыгып, һәлак булды. Мин ул вакытта операциядән соң дәва­ханәдә ята идем. Иремнең мәетен күрмәдем, минсез генә җирләде­ләр. Балаларыбыз юк иде. Ходай, бәлки, үзе шулай кушкандыр, аның күмергә әйләнгән гәүдәсен күрсәм, чыдый алмас идем, — дип тормыш юлы белән кыскача гына таныштырды Фәния апа.

Кайгыга тарыган гаиләләрне Төмән шәһәренә күчерәләр, Фәния апа анда фабрикага эшкә урнаша, һәрвакыт алдынгылар рәтендә була. Олыгаеп барганда тормышын чыгышы белән Башкортстаннан булган Җәмгытдин Фәттәхет­динов белән бәйли. Шуңа да, пенсиягә чыккач, туган якларга кү­че­неп кайтырга уйлыйлар, Яңавыл шәһә­рендә фатир сатып алып, 2003 ел­да бирегә кайтып төп­лә­нәләр. Шуннан бирле Фәния апа Тәтешле районында урнашкан авылына кулыннан килгәнчә ярдәм итеп тора.

— Авыл очындагы чишмә югал­ган иде, бәләкәй чактан суын эчеп үскән чишмәнең юкка чыгуын күңел кабул итәргә теләмәде. Абыеңа сөйләндем дә, ул, казып, эзләп карарга кирәк, диде, шулай тотындык без ул чишмәгә. Чокыдык, таптык. Аскы буралары кичә куйган кебек ап-ак иде, берни эшләмәгән, аларына тимәдек, ә өскә өч боҗра төшерттек. Утыргычлар эшләттек, коймалап алдык, агачлар утырттык. Авылның 90 еллыгына үзенә күрә бик матур бүләк килеп чыкты, — дип искә ала Фәния апа.

— Аннан соң аны зиратның өе булмау борчуга сала, бурага заказ биреп, анысына да тотына. Ире һәм авылдашлары ярдәме белән зират өен дә эшләтеп куя.

Узган елда Җәмгытдин абый вафат булган.

— Бервакыт авылның укытучысы Сәрия: “Күрше-тирә авылларда һәйкәл куеп бетерделәр, бер бездә генә юк. Булмас та инде ул, син генә тотынмасаң, Фәния апа”, — дип ычкындырды. Шуннан уйга калдым. Азмы-күпме акча бар. Бабай китеп барды, ялгызмын, ул акчаны үзең белән теге дөньяга алып китеп булмый. Тукта әле, эшлик шул обелискны, миннән авылга бер бүләк булыр, дип, эшкә тотындым, — ди Фәния апа.

Менә шуннан башлана да инде аның өчен тынгысыз вакыт. Яңа­выл — Тәтешле арасын атнасына өчәр урый ул.

Корбан гаетендә корбан чалдырып, сугышта һәлак булган яугир­ләрне искә алу чарасын үткәрә. Мондый уртак эшләр, уртак бәйрәм­нәрдән соң авыл халкы, тагы да ныграк берләшеп, оешып киткән кебек була. Ә быел 9 майда обелиск ачыла.

— Авылдан сугышта 57 кеше катнашкан, күпләре яу кырында башын салган, — ди Фәния апа. — Минем зур абыем Сөләйман да шулар арасында. Якташ­ла­рымның исемен мәңгеләштерәсем килде. Мин бит ул кешеләрнең һәрберсен хәтерлим, һәрберсе әле дә күз алдымда тора. Беренче йорттан Әдип китте, кайтмады, аннан Нух абзый, Шәрифҗан абзый, Хәсән абыйның уллары Гадел, Кави, Әбелкарам, Гыйлемҗан бабайның асрау малае Әхмәтвәли абый... Йөзләре дә онытылмаган, шул килеш, яшь килеш истә калдылар. Әй, каһәрле сугыш! Әбел­карам киткәндә баласы тумый да калды, үзенең нәсел дәвам­чы­сын күрмәде дә, бичара. Фәрхулла абзый нинди оста иде! Кирәксә, теш тә, кан да ала, төрлечә дәва­лый, җитмәсә, оста аучы, балыкчы иде. Сугыш җитте инде башларына!

Обелискны эшләүдә авыл халкы да булыша, ә һәйкәл тирәли челтәр­ле тимер рәшәткәне авыл Советы урнаштыра. Фәния апа аларның барысына да бик рәх­мәтле.

— Әнкәй Сөләйман абзыкайны үлгәнче көтте. Бервакыт Куяды станциясенә йөрер булып китте. Ике бәрәңге, бер күмәчне төенчек­кә салып төйни дә улын эзләп чыгып китә. Шунда туктаган поезд­ларның вагоннарына башын тыгып: “Минем Сөләй­ман улым юкмы монда? Берәрегез аны күрмә­деме?” — дип сорый икән бичара. Шунда кулын да издереп кайтты инде... Гаиләдән өчәр-дүртәр кеше ятып калганнар да булды бит, ул аналарның йөрәге ничек чыдагандыр! — Шулай сөйлә­нә-сөйләнә, Фәния апа чәй өстәле артына дәшә. Кулына пәрәмәч кисәге алуга аның күзләре яшьләнә.

— Без бик күп нужа күрдек. Әле дә хәтерлим, ачлык ел, өйдә бер кабым ризык юк. Без хәлсез, ачтан шешенгәнбез. Әткәй, берәр эш булмасмы, ялланып эшләр идем, дип, чыгып китте. Шулчак әнкәбез карап торган соңгы сарыкны суйдыртты да, итен онга, берәр ризыкка алыштырырга дип, мине ияртеп, күрше Салих авылына киттек. Чак барып кердек авылга. Хәлле күренгән бер өйнең капкасын ачып кердек. Ни күрим, чоланда чыжылдап самавыр кайнап утыра, ә янында бер табак пәрәмәч! Аның тәмле исе бөтен тирә-якка таралган. Мин, боларны күреп, чак һушымны җуймадым. Әнкәйнең күл­мәк итә­геннән тартам: “Инәкәй, инә­кәем! — дип кабатлыйм. — Эх шул шәң­гәне бер генә тешләргә!” Шул вакыт бер дә исемнән чыкмый. Пәрәмәч күр­сәм, аны күз яшем таммыйча гы­на кулга ала да алмыйм! Инә­кәйне дә жәллим, аңа никадәр кыен булгандыр бит?! Ә хуҗабикә итебезне алмады, әйләндереп-әйлән­дереп карады да: “Ябык, мин мондый ит ашамыйм”, — дип, безне бо­рып чыгарды. Бер теш­ләрлек икмәк сыныгы бирсә икән! Кү­реп тора бит, мин ачтан чак егылмыйм. Инәкәй, бахыр, нишләргә белми, өзгәләнә.
Аннары тегермәнче бабайга киттек. “Бик әйбәт кеше ул, алыр әле, буш кайтарып җибәрмәс”, — дип, үзе мине юаткан була. Бабай чыннан да әйбәт кеше булып чыкты, ит кирәкми иде дә, бик интегеп килгәнсез, алып калам инде, дип, безгә күпмедер он салып бирде. Кайтыр юлга чыгу белән, әнкәй минем учыма бераз он салды, шуны ялый-ялый кайтканым хәтердә. Шулай авыр иде заманалар.

Ә безне борып чыгарган теге хатын әнкәйнең йөрәгендә шулка­дәр нык уелып калган, күрәсең, ин­де олыгайгач, заманнар бераз үзгәргәч, әнкәй Салих авылына мах­сус барып, шул хатынның кем булуын сораштырган. Безнең күр­ше авылдан килен булып төшкән хатын булган ул. Бәгырьсез бер зат бул­ган, күрәсең. Болар турында апам сөйләде.

Фотоальбомнарын актара-актара, Фәния апа гомер юлын барлый. Әткәсе Әхмәтнур Шәйнуров­ның фотосын алып, сыйпап куя.

— Бик гадел кеше иде әткәе-без. Бервакытта да кешенекенә тимәде. Шулай, бер язда икебез борчак чәчәбез. Мин ач, шул борчакны ашыйсы килә. Әмма әткәй тидертми, бер уч түгел, бер бөр­тегенә дә кагылмагыз, дип кисәтте. Шулай да мин, тыңламыйча, бер уч борчакны кесәмә шудырдым. Кичен өйгә кайткач, әнкәйгә бирәм ашка салырга. Әткәй моны күреп калды да, теге борчакны миннән кире илттертеп куйдырды. “Гөна­һын кая куярсың, балакай?” — дип, үзе мине әрли, үзе юата. Хә­зер миллиардлап урлаулары турында ишетәм дә, элек, безнең әткәй-әнкәйләр кебек намуслы кешеләр булганга дөнья алга барган, дип уйлыйм.

Менә шундый кеше ул Фәния апа Гайнуллина. Бик тиздән аңа, Ходай насый итсә, 85 яшь тулачак. Яшем зур, дип тормый ул, әллә нинди планнар белән янып яши. Әнисе Хадикә апа, әтисе Әхмәтнур абый, авылдашлары алдында бурычын тулысынча үтәгән бу апа соклану тудыра. Җәм­гыятьтә битарафлык, рәхимсез­лек чәчәк атканда, күмелгән чишмә­ләрне ачып, мәчетләр салдырып, зиратларны карап, пенсия акчасына һәйкәлләр төзеткән кешеләр бар. Изге гамәлләр кылу — аларның күңел таләбе. Яхшы эшләре үзлә­ренә савап булып кайтсын!