+19 °С
Болытлы
Барлык яңалыклар
Дөнья бу...
2 август 2021, 08:25
Мәет эзе буйлап
(Бөек Ватан сугышыннан соңгы елларда булган вакыйгаларга таянып язылды).
Мәет эзе буйлап
Исхак баҗасында кунакта
Исхакның күптән инде баҗасында булганы юк.
– Әнкәсе, әллә баҗаларга барып кайтабызмы, син каршы түгелме? – диде Исхак хатынына. – Әй, Исхаккаем, үзең генә бар әле. Башым чатный, тәбикмәк издем, көтмәсәк тә, иртәгә кунак булуы ихтимал, үзләрен бәйрәм белән котларсың. Тукта, күчтәнәч тә бирим әле, – дип, Хәмдениса төенчек әзерли башлады.
– Ярый алайса, барам. Башка якын туганнар калмады. Кәҗә булса да, малың булсын, баҗа булса да, нәселең булсын, – диде Исхак киенер алдыннан, елмаеп.
Баҗасы Хәйдәр поселокның читендәрәк урнашкан урамда үз йортында яши. Мал карый, бакчасы бар, азык-төлеккә кытлык күрми. Баҗасы да сагынган икән үзен.
– Бибиямал, кунак килде, ташла эшеңне, – дип, Хәйдәр хатынына эндәште. Бибиямал бик сөенде, апасы Хәмдениса турында сорашты.
– Балыбыз куелган, сарыгыбыз суелган, җизни, иртәгә апам да килер, – дип, бик җылы елмаеп, Бибиямал җизнәсе белән күреште.
– Зур рәхмәт, балдыз, сезне бәйрәм белән тәбрикләргә килдем. Хәмденисам сине бик сагынган иде, киләлмәде, рәхим итеп күчтәнәчләрен кабул итсәң иде, – дип, Исхак Бибиямалга төенчек сузды.
Анысы төенчекне күкрәгенә кысты.
Бибиямал өстәл әзерләде. Табынга зур агач табак белән токмачлы аш, аның артыннан зур коштабакта калҗалап туралган сарык ите, ит өстендә – пешкән бәрәңге, кәбестә, кишер...
Бай табынны күрү белән Исхакның авылда үткән малай чаклары исенә төште. Калҗалы ит, бәлеш – барысы да Исхакны моннан утыз-кырык ел элеккеләргә кайтарды. Коммуналь йортта яшәүнең уңайсызлыгы кимсетте, хәтта, көнләшү хисе кичерде.
– Кунакка бик йөрмәгәч, кунак сыйлый белмим, Хәйдәр, үзең кара инде, – дигән булды Бибиямал, елмаеп.
– Кунак булып килгәнсең, дәртле баҗам икән син. Үзеңне, Хәмдениса апабызны бәйрәм белән котлыйбыз. Ходайдан – саулык, илдән байлык телим, – дип, Хәйдәр чәркәсен күтәрде. Исхакның күңел күге тагын да яктырды.
– Кунак ашы – кара каршы. Тереклектә сыйлашмасаң, үлгәннән соң елашма, – дип, Исхак икенче чәркәсен күтәрде.
Озак кына утырылды. Баҗаның әче балы бик күңелгә ятты. Хуҗабикәнең бакчасында үстерелгән яшелчәләрдән ясалган кабымлыклар тост артыннан тост тотарга ярдәм итте.
Инде соң булса да, Исхак өенә кайтырга булды. Баҗасы калырга кыстаган иде дә, Исхак риза булмады. Киләсе бәйрәм сәбәпче булды.
– Кунып-төнеп ятмам инде, Хәмденисам да ялгыз, – диде Исхак. Ара болай ерак түгел түгелен – бары ярты сәгатьлек юл. Җәяүлегә янчык та авыр дип, балдызы сузган күчтәнәчне дә алмады.
Исхак акрын гына өенә таба атлады. Шагыйрьнең “Бер кеше юк, тышта тып-тын, тик караңгы төн генә. Шул караңгылык эчендә ул да һәм тик мин генә”, дигән сүзләре исенә төште. Ай нурлары юл күрсәтә, җитезләнде адымы. Төн караңгылыгын ерып, кайтып килә ялгызы. Баҗасыннан чыкканда кәефе күтәренке иде. Йортына якынлашкан саен атларга кыенлаша, башы авырая кебек. Тәмәке тартырга уйлады ул. Бер өй почмагына барып утырды. Азрак хәл җыйгач, тәмәке төрә башлады. Тәмәкесен авызына кабалмады. Бер кулында төрелгән тәмәке, икенче кулында янчык тоткан килеш аңын югалтты.
Исхакның үле хәбәрен ишеткәч тә, Бибиямал Хәйдәре белән апаларына ашыкты. Исхакның намазлык белән ябылган гәүдәсе караватта ята. Ишектән керү белән гаҗиз калган Бибиямал апасына ташланды.
– Апакаем, үләрен белгән ул, белгән, валлаһи. Кичә, безгә килгәч, өстәл артында утырганда нәрсә ди: “Тереклектә сыйлашмасаң, үлгәннән соң елашма”. Мин – юләр, миннән дә юләр Хәйдәр. Кайтармаска булган аны. Җизнәмне язмыш кочагыннан алалмый калдык, – диде Бибиямал, башын апасының күкрәгенә куеп. Икесенең дә күзләре яшькә тыгылды. Моңа кадәр чын кайгыны татып карамаган Хәмдениса тозакка эләккән кебек тетрәнде, газап чикте.
– Нишлисең инде, сеңлем, язмыштан узмыш юк, диләр. Терсәк якын да, тешләп булмый. Сезгә барыр алдыннан ашкынулы, дәртле бер омтылу, нигәдер өнди торган тынгысызлык дулкынландырды аны. Үзалдына очып торган җан бар иде аңарда. Мин каршы килмәдем. Нинди генә көч каршы булыр иде икән. Бәйрәм көннәре яшьле булыр дип, кем уйлаган?
Тәмәке янчыгы
Мәетне тапкан көнне көндез күрше малае үзләренең йорт почмагында төрле төстәге ефәк җепләр белән чигелгән тәмәке янчыгы таба, аны әнкәсенә күрсәтә.
– Әнкәй, өй почмагында менә нәрсә таптым. Фәтхелислам бабайга илтеп биримме? – дип янчыкны әнкәсенә сузды.
– Ашыкма әле, улым. Бер дә юктан кеше йорт почмагында янчык ташлап китмәс, бәлки хуҗасы табылыр, – дип әнкәсе янчыкны шкаф башына куйды. Шул ук көнне ул янчыкны күр-шеләренә күрсәтте. Янчыкның Исхакныкы икәне ачыкланды, аны Хәмдениса апага тапшырдылар. Ул янчык тоткан килеш өнсез калды, күзләре томаланды, якты көннәрен кара болыт каплады. Исхак белән бергә яшәгән тормыш юлы күз алдына килеп басты. Янчыкны Бөек Ватан сугышыннан алда яраткан егетенә бүләк итеп чиккән иде. Алар өйләнешер алдыннан Хәмдениса янчыкны Исхакка бүләк итте. Исхак шул янчык белән Бөек Ватан сугышына китте, янчыгы белән исән-сау әйләнеп кайтты. Ничек саклагандыр инде аны ике тапкыр каты яраланган солдат. Эштә җил кебек җитез, янчыкны бүләк итеп кабул иткәндә ай кызыдай матур булып күренгән, ягымлы сүзләре белән туң йөрәкләрне эреткән Хәмденисаның төсе итеп саклагандыр ул аны. Янчыкның бер ягына чигеп “Х”, икенче ягына “И” хәрефе төшерелгән иде. Исхак Хәмденисаны күңел түрендә саклады, янчык Исхакны үлемнән саклады. Сугыштан кайткан көнне Исхак Хәмденисага:
– Син бүләк иткән янчык мине дошман пуляларыннан саклады, – дигән иде.
Хәмдениса янчыкны Борисовка күрсәтте.
– Хәмдениса ханым, янчыкны беразга миңа бирсәгез иде, – диде Борисов.
– Ничек сезгә бирим инде үз гомеремдә бер генә кешегә исемләп чиккән янчыкны. Исхакымның ис-тәлеге ич ул.
– Ханым, сезгә язу калдырам, берничә көннән үзегезгә кайтарырмын, – диде дә, сумкасыннан кәгазь чыгарып, Хәмденисадан ручка сорап алып, язып бирде. Өлкән сержантның бик өтәләнеп сораганын күреп, Хәмдениса янчыкны теләр-теләмәс кенә Борисовка тоттырды.
Ике көн узгач КГБдан килеп теге йортның янчык табылган почмак тирәсен тикшерделәр. Анда Исхак төргән тәмәкене таптылар. Тикшерү нәтиҗәсендә төрелгән тәмәкенең янчыктан икәне расланды.
Тикшерүчедә, нишләп мәет бер урында, янчыгы кырык метрлап читтәрәк табылган дигән сорау туды. Исхак янчык яткан җирдә дөньядан киткән дигән фикергә килде ул. Алайса, ничек ул сарай янына күчкән? Кемдер күчергән?
Мәетне икенче урынга күчерүне җинаять дип әйтеп булмый. Шулай да, гомерендә булмаган вакыйга тикшерүче Сәетовны бик кызыксындырды. Хәтта башка эшләрен калдырып уйга чумды. Кич бүлеккә килде.
– Чит кеше мәетне күчереп йөрмәс. Үтерүче үз корбанын күчергән дисәләр, ышанырга була. Исхакка беркем дә кул салмаган. Гайсаров участогы. Ул кичне Гайсаров үзенең биләмәләрен урап чыккан. Димәк… Пәйгамбәр төпчегенең фокусы бу? – дип, тикшерүче сорау куйды, соравына аңлатма да бирде.
Тикшерүче “пәйгамбәр төпчеге”н, әлбәттә, белми. Сәетов дәвам итте:
– Бер мәлне Гайсаров, малай чагында, үзенең кордашлары янында, уйлап-нитеп тормыйча, безнең фамилия Гайса пәйгамбәр исеменнән килеп чыккан дип мактанган. Кордашлары көлә-көлә Сәфәргалигә “пәйгамбәр төпчеге” дигән кушамат тагалар. Кушамат тигәнәктәй нык ябышты Сәфәргалигә. Мактану һәркемне хур итә, тыйнак булуга ни җитә.
– Синеңчә, Гайсаров нәрсәне кайда күчергән? Мәетнеме, әллә янчыкнымы? – дип, капитан гаҗәпләнгән сыман, шаяру кыяфәтендә сораулар яудырды да көлә башлады.
– Хуҗасы үлгәч, янчыгы җанлангандыр, күрәсең.
– Бәлки шундадыр сере. Гайсаровның андый гамәлгә сәләте барлыгын белмәгәнбез булып чыга, – дип сүзләрен түгәрәкләде капитан, портсигар чыгарып папирос кабызды, тикшерүче аңа кушылды.
* * *
Нәтиҗәдә, Гайсаровка, район милиция бүлегендә кара тап төште. Моңа кадәр күзәтелмәгән вакыйганы гәзиттә яктырттылар, Гайсаровны эшеннән азат иттеләр, бүлек командирына катгый шелтә ябыштырдылар.
Гайсаров поселокта яши алмаслыгын аңлап, авылына кайтып китте. Элеккечә колхоз машинасын йөртә башлады. Поселокка барган саен ике катлы йорт почмагында карачкы утыра кебек тоелды. Шуңа күрәме, анда еш барырга тырышмады.
Нәдһәт Фәтхиев.
Исхакның күптән инде баҗасында булганы юк.
– Әнкәсе, әллә баҗаларга барып кайтабызмы, син каршы түгелме? – диде Исхак хатынына. – Әй, Исхаккаем, үзең генә бар әле. Башым чатный, тәбикмәк издем, көтмәсәк тә, иртәгә кунак булуы ихтимал, үзләрен бәйрәм белән котларсың. Тукта, күчтәнәч тә бирим әле, – дип, Хәмдениса төенчек әзерли башлады.
– Ярый алайса, барам. Башка якын туганнар калмады. Кәҗә булса да, малың булсын, баҗа булса да, нәселең булсын, – диде Исхак киенер алдыннан, елмаеп.
Баҗасы Хәйдәр поселокның читендәрәк урнашкан урамда үз йортында яши. Мал карый, бакчасы бар, азык-төлеккә кытлык күрми. Баҗасы да сагынган икән үзен.
– Бибиямал, кунак килде, ташла эшеңне, – дип, Хәйдәр хатынына эндәште. Бибиямал бик сөенде, апасы Хәмдениса турында сорашты.
– Балыбыз куелган, сарыгыбыз суелган, җизни, иртәгә апам да килер, – дип, бик җылы елмаеп, Бибиямал җизнәсе белән күреште.
– Зур рәхмәт, балдыз, сезне бәйрәм белән тәбрикләргә килдем. Хәмденисам сине бик сагынган иде, киләлмәде, рәхим итеп күчтәнәчләрен кабул итсәң иде, – дип, Исхак Бибиямалга төенчек сузды.
Анысы төенчекне күкрәгенә кысты.
Бибиямал өстәл әзерләде. Табынга зур агач табак белән токмачлы аш, аның артыннан зур коштабакта калҗалап туралган сарык ите, ит өстендә – пешкән бәрәңге, кәбестә, кишер...
Бай табынны күрү белән Исхакның авылда үткән малай чаклары исенә төште. Калҗалы ит, бәлеш – барысы да Исхакны моннан утыз-кырык ел элеккеләргә кайтарды. Коммуналь йортта яшәүнең уңайсызлыгы кимсетте, хәтта, көнләшү хисе кичерде.
– Кунакка бик йөрмәгәч, кунак сыйлый белмим, Хәйдәр, үзең кара инде, – дигән булды Бибиямал, елмаеп.
– Кунак булып килгәнсең, дәртле баҗам икән син. Үзеңне, Хәмдениса апабызны бәйрәм белән котлыйбыз. Ходайдан – саулык, илдән байлык телим, – дип, Хәйдәр чәркәсен күтәрде. Исхакның күңел күге тагын да яктырды.
– Кунак ашы – кара каршы. Тереклектә сыйлашмасаң, үлгәннән соң елашма, – дип, Исхак икенче чәркәсен күтәрде.
Озак кына утырылды. Баҗаның әче балы бик күңелгә ятты. Хуҗабикәнең бакчасында үстерелгән яшелчәләрдән ясалган кабымлыклар тост артыннан тост тотарга ярдәм итте.
Инде соң булса да, Исхак өенә кайтырга булды. Баҗасы калырга кыстаган иде дә, Исхак риза булмады. Киләсе бәйрәм сәбәпче булды.
– Кунып-төнеп ятмам инде, Хәмденисам да ялгыз, – диде Исхак. Ара болай ерак түгел түгелен – бары ярты сәгатьлек юл. Җәяүлегә янчык та авыр дип, балдызы сузган күчтәнәчне дә алмады.
Исхак акрын гына өенә таба атлады. Шагыйрьнең “Бер кеше юк, тышта тып-тын, тик караңгы төн генә. Шул караңгылык эчендә ул да һәм тик мин генә”, дигән сүзләре исенә төште. Ай нурлары юл күрсәтә, җитезләнде адымы. Төн караңгылыгын ерып, кайтып килә ялгызы. Баҗасыннан чыкканда кәефе күтәренке иде. Йортына якынлашкан саен атларга кыенлаша, башы авырая кебек. Тәмәке тартырга уйлады ул. Бер өй почмагына барып утырды. Азрак хәл җыйгач, тәмәке төрә башлады. Тәмәкесен авызына кабалмады. Бер кулында төрелгән тәмәке, икенче кулында янчык тоткан килеш аңын югалтты.
Исхакның үле хәбәрен ишеткәч тә, Бибиямал Хәйдәре белән апаларына ашыкты. Исхакның намазлык белән ябылган гәүдәсе караватта ята. Ишектән керү белән гаҗиз калган Бибиямал апасына ташланды.
– Апакаем, үләрен белгән ул, белгән, валлаһи. Кичә, безгә килгәч, өстәл артында утырганда нәрсә ди: “Тереклектә сыйлашмасаң, үлгәннән соң елашма”. Мин – юләр, миннән дә юләр Хәйдәр. Кайтармаска булган аны. Җизнәмне язмыш кочагыннан алалмый калдык, – диде Бибиямал, башын апасының күкрәгенә куеп. Икесенең дә күзләре яшькә тыгылды. Моңа кадәр чын кайгыны татып карамаган Хәмдениса тозакка эләккән кебек тетрәнде, газап чикте.
– Нишлисең инде, сеңлем, язмыштан узмыш юк, диләр. Терсәк якын да, тешләп булмый. Сезгә барыр алдыннан ашкынулы, дәртле бер омтылу, нигәдер өнди торган тынгысызлык дулкынландырды аны. Үзалдына очып торган җан бар иде аңарда. Мин каршы килмәдем. Нинди генә көч каршы булыр иде икән. Бәйрәм көннәре яшьле булыр дип, кем уйлаган?
Тәмәке янчыгы
Мәетне тапкан көнне көндез күрше малае үзләренең йорт почмагында төрле төстәге ефәк җепләр белән чигелгән тәмәке янчыгы таба, аны әнкәсенә күрсәтә.
– Әнкәй, өй почмагында менә нәрсә таптым. Фәтхелислам бабайга илтеп биримме? – дип янчыкны әнкәсенә сузды.
– Ашыкма әле, улым. Бер дә юктан кеше йорт почмагында янчык ташлап китмәс, бәлки хуҗасы табылыр, – дип әнкәсе янчыкны шкаф башына куйды. Шул ук көнне ул янчыкны күр-шеләренә күрсәтте. Янчыкның Исхакныкы икәне ачыкланды, аны Хәмдениса апага тапшырдылар. Ул янчык тоткан килеш өнсез калды, күзләре томаланды, якты көннәрен кара болыт каплады. Исхак белән бергә яшәгән тормыш юлы күз алдына килеп басты. Янчыкны Бөек Ватан сугышыннан алда яраткан егетенә бүләк итеп чиккән иде. Алар өйләнешер алдыннан Хәмдениса янчыкны Исхакка бүләк итте. Исхак шул янчык белән Бөек Ватан сугышына китте, янчыгы белән исән-сау әйләнеп кайтты. Ничек саклагандыр инде аны ике тапкыр каты яраланган солдат. Эштә җил кебек җитез, янчыкны бүләк итеп кабул иткәндә ай кызыдай матур булып күренгән, ягымлы сүзләре белән туң йөрәкләрне эреткән Хәмденисаның төсе итеп саклагандыр ул аны. Янчыкның бер ягына чигеп “Х”, икенче ягына “И” хәрефе төшерелгән иде. Исхак Хәмденисаны күңел түрендә саклады, янчык Исхакны үлемнән саклады. Сугыштан кайткан көнне Исхак Хәмденисага:
– Син бүләк иткән янчык мине дошман пуляларыннан саклады, – дигән иде.
Хәмдениса янчыкны Борисовка күрсәтте.
– Хәмдениса ханым, янчыкны беразга миңа бирсәгез иде, – диде Борисов.
– Ничек сезгә бирим инде үз гомеремдә бер генә кешегә исемләп чиккән янчыкны. Исхакымның ис-тәлеге ич ул.
– Ханым, сезгә язу калдырам, берничә көннән үзегезгә кайтарырмын, – диде дә, сумкасыннан кәгазь чыгарып, Хәмденисадан ручка сорап алып, язып бирде. Өлкән сержантның бик өтәләнеп сораганын күреп, Хәмдениса янчыкны теләр-теләмәс кенә Борисовка тоттырды.
Ике көн узгач КГБдан килеп теге йортның янчык табылган почмак тирәсен тикшерделәр. Анда Исхак төргән тәмәкене таптылар. Тикшерү нәтиҗәсендә төрелгән тәмәкенең янчыктан икәне расланды.
Тикшерүчедә, нишләп мәет бер урында, янчыгы кырык метрлап читтәрәк табылган дигән сорау туды. Исхак янчык яткан җирдә дөньядан киткән дигән фикергә килде ул. Алайса, ничек ул сарай янына күчкән? Кемдер күчергән?
Мәетне икенче урынга күчерүне җинаять дип әйтеп булмый. Шулай да, гомерендә булмаган вакыйга тикшерүче Сәетовны бик кызыксындырды. Хәтта башка эшләрен калдырып уйга чумды. Кич бүлеккә килде.
– Чит кеше мәетне күчереп йөрмәс. Үтерүче үз корбанын күчергән дисәләр, ышанырга була. Исхакка беркем дә кул салмаган. Гайсаров участогы. Ул кичне Гайсаров үзенең биләмәләрен урап чыккан. Димәк… Пәйгамбәр төпчегенең фокусы бу? – дип, тикшерүче сорау куйды, соравына аңлатма да бирде.
Тикшерүче “пәйгамбәр төпчеге”н, әлбәттә, белми. Сәетов дәвам итте:
– Бер мәлне Гайсаров, малай чагында, үзенең кордашлары янында, уйлап-нитеп тормыйча, безнең фамилия Гайса пәйгамбәр исеменнән килеп чыккан дип мактанган. Кордашлары көлә-көлә Сәфәргалигә “пәйгамбәр төпчеге” дигән кушамат тагалар. Кушамат тигәнәктәй нык ябышты Сәфәргалигә. Мактану һәркемне хур итә, тыйнак булуга ни җитә.
– Синеңчә, Гайсаров нәрсәне кайда күчергән? Мәетнеме, әллә янчыкнымы? – дип, капитан гаҗәпләнгән сыман, шаяру кыяфәтендә сораулар яудырды да көлә башлады.
– Хуҗасы үлгәч, янчыгы җанлангандыр, күрәсең.
– Бәлки шундадыр сере. Гайсаровның андый гамәлгә сәләте барлыгын белмәгәнбез булып чыга, – дип сүзләрен түгәрәкләде капитан, портсигар чыгарып папирос кабызды, тикшерүче аңа кушылды.
* * *
Нәтиҗәдә, Гайсаровка, район милиция бүлегендә кара тап төште. Моңа кадәр күзәтелмәгән вакыйганы гәзиттә яктырттылар, Гайсаровны эшеннән азат иттеләр, бүлек командирына катгый шелтә ябыштырдылар.
Гайсаров поселокта яши алмаслыгын аңлап, авылына кайтып китте. Элеккечә колхоз машинасын йөртә башлады. Поселокка барган саен ике катлы йорт почмагында карачкы утыра кебек тоелды. Шуңа күрәме, анда еш барырга тырышмады.
Нәдһәт Фәтхиев.
Читайте нас:
© 2019-2024 “KizilTan” электрон басмасы элемтә, мәгълүмат технологияләре һәм киңкүләм коммуникацияләр өлкәсендә күзәтчелек буенча федераль хезмәт тарафыннан теркәлгән.
Теркәлү саны: 2019 елның 24 маендагы Эл сериясе № ФС 77-75682.
Басманың яшь категориясе 12+
___________________
Сетевое издание «KizilTan» зарегистрировано Федеральной службой по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций (РОСКОМНАДЗОР)
Регистрационный номер: серия Эл № ФС 77-75682 от 24 мая 2019 г.
Возрастная категория издания 12+
Гамәлгә куючылары: Башкортстан Республикасы Матбугат һәм киңкүләм мәгълүмат чаралары агентлыгы, Башкортстан Республикасының “Республика Башкортостан” Нәшрият йорты дәүләт унитар предприятиесе.
____________________
УЧРЕДИТЕЛИ: Агентство по печати и средствам массовой информации Республики Башкортостан, Государственное унитарное предприятие Республики Башкортостан Издательский дом «Республика Башкортостан».
Баш мөхәррир Фаил Камил улы Фәтхетдинов.
Кабул итү бүлмәсе телефоны: 8 (347) 272-13-61.
___________________
Главный редактор: Фатхтдинов Фаил Камилович.
Телефон приемной: (347) 272-13-61.
Телефон
8(347)272-13-61
Электрон почта
kyzyltan@mail.ru
Адресы
450079, Уфа шәһәре, Октябрьнең 50 еллыгы урамы, 13 нче йорт
Реклама хезмәте
8(347)272-62-27
Хезмәттәшлек
8(347)272-62-27