“Давыл”дан соң боз кузгалды!

Стәрлебаш халык театры режиссеры Зөлфия Гыйззетдинова якташларын төбәкнең тарихы, данлыклы кешеләре белән таныштыруны максат итеп куйган. Бу — аның ак хыялы, дип тә әйтергә була. Барлык эшчәнлеге шушы хыялны тормышка ашыруга юнәлтелгән.

Ике ел элек Зөлфия Зиннәт кызының “Сиңа” дип аталган китабы чыкты. Анда ул хезмәте белән Стәрлебаш районын данлаган, төрле елларда яшәгән якташлары хакында бәян итә. Ул язып сәхнәләштергән “Кояшлы бүләк” әсәре районның Советлар Союзы Геройлары Абдулла Әх­мәтов белән Сафа Хәсәнов истәлеген мәңгеләш­терде. Ә күптән түгел стәрле­башлылар игътибарына яңа спектакль — Зөлфия Гыйззетдинова язган “Давыл” драмасы тәкъдим ителде. Әсәр Мөхәммәтшакир Тукаевка багышлана.

Белешмә. Мөхәммәтшакир Мөхәммәтхарис улы 1862 елда Ырынбур (соңрак — Уфа) губернасы Стәрлетамак өязе Стәр­лебаш авылында имам гаилә­сендә туган. Уфа губернасы исеменнән Русия им­периясенең II һәм III Дәүләт думасы депутаты булган. Мөселман, тип­тәр. Минзәлә өязенең Чакмак авылы, аннары Стәрлебаш мәд­рәсәләрендә, ике ел Ырынбур татар укытучылар мәктәбендә укыган. Мәдрәсәдә укыткан. Стәр­летамак өязе земствосы гласные. Уфа губерна статистика комитеты әгъзасы. “Иттифак әль-мөслимин” партиясе әгъ­засы, II мөселман съезды делегаты (Санкт-Петербург, 1906 ел, гыйнвар). Авыл хуҗалыгы, сәүдә белән шөгыльләнгән. 360 дисәтинә җир хуҗасы. Өйләнгән.

II Дәүләт думасына 1907 ел­ның 6 февралендә сайлана. Мөселман төркеменә керә. Вөҗдан иреге турындагы комиссия әгъзасы.

1907 елның 15 октябрендә III Дәүләт думасына сайлана. Шулай ук, мөселман төркеменә керә. Аграр, җир, дин мәсьә­ләләре, крестьяннар турындагы законны үзгәртү турында закон проектын эшләү комиссияләре әгъзасы.
“Җире булмаган яки аз җирле крестьяннарга җир бүлү турында”, “Далалы төбәк­ләрдә җир корылышы комис­сияләрен булдыру турында”, “Үлем җәзасын кире кагу турында” һәм башка закон проектларына кул куйган. Дәү­ләт думасының гомум җые­лышларында һәм комиссия утырышларында чыгышларында мөселман хал­кының мәнфә­гатьләрен яклаган.

Дини идарәне үзгәртеп кору мәсьәләләренә багышланган IV мөселман съездында катнашкан (Петербург, 1914).
1917 елгы Февраль рево­люциясеннән соң I Бөтенрусия мөселманнар съезды эшендә катнаша (Мәскәү, 1917 ел, май).
1921 елда Ырынбурга күчеп китә.
1932 елда вафат була.

Әлбәттә, тарихи әсәр язу — бик җаваплы, авыр эш.
Спектакль туганчы, авторга музей, бик күп архив материаллары белән танышырга, истә­лекләр укырга, фотоальбомнар карарга, сораштырулар үткәрергә туры килгән. Җыелган мәгълүмат сәнгать калыбына салынган. Бу җентекле эш белән өлешчә спектакль дәвамында танышырга мөмкин булды. Документлар һәм фоторәсемнәр экранда күр­сәтелде. Тамашачылар арасында Тукаевлар нәселеннән булганнар да бар иде. Аерым алганда, Бөтендөнья татар конгрессы башкарма комитеты рәисе урынбасары Марс Тукаев, “Башмедь” җәм­гыятенең генеральный директоры урынбасары Рамил Тукаев һәм спектакль героеның варислары Ләйлә Солтанова, Юза Исхакова һәм башкалар. Алар, пьеса авторына олы рәхмәт белдереп, Мөхәммәтшакир Тукаев турындагы истәлекләр белән уртаклашты.

Кичә дәвамында Мөхәм­мәт­шакир Мөхәммәтхарис улының вакыйгаларга бай, чагу һәм лаеклы гомер кичерүе, күп игелекләр кылуы мәгълүм булды. Әйтик, Петербургта яшәгәндә, ул ата-бабаларының эшен дәвам итеп, Стәрлебашны үстерү һәм төзек­ләндерүгә, шәкертләрнең уку шартларын яхшыртуга, мәдрәсә китапха­нәләрен тулыландыруга зур өлеш кертә. Үзенең тормышы катлаулы һәм фаҗигале була. Ул хатынсыз кала, балаларына революция һәм репрессияләр кагыла, гаиләсенә олы кайгылар килә. Төп геройны большевиклар кулга ала.

Премьераны котлап килгән кунаклар (республика Халык иҗаты үзәгенең театр сәнгате буенча баш белгече Тәнзилә Калмурзина, Салават шәһәренең милли-мәдәни автономиясе рәисе Әсхәт Корманаев, “Уфаоргсинтез” җәмгыя­тенең генеральный директоры урынбасары Наил Мәхмүтов һәм башкалар) әсәрнең мәгърифәти әһәмиятен билгеләп чыгыш ясады.

Район хакимияте башлыгы Фәнүр Туктаров та режиссерның эшен югары бәяләде.
— Бүген мәчет манараларыннан яңгыраган азан Стәрлебашта кырыклап мәдрәсә эшләп килгән чактагы азаннар белән аваздаш, — диде Фәнүр Зөфәр улы. — Ул мәдрәсәләр бөтен төрки дөнья­сына танылган якташларыбыз — Тукаевлар исеме белән бәйле. Алар үз чорында ук игелекле эшләре белән танылган. Тукаевлар турындагы хәтерне саклау — безнең изге бурычыбыз.

— Бу якларга килүемә бик шатмын, — дип сүзгә кушылды Марс Тукаев. — Стәрлебаш — борынгы, бай тарихлы авыл. Халкы талантлы, туган җирен чиксез ярата. Мөхәм­мәтшакир Тукаев — Стәрлебаш җиренең лаеклы улларының берсе. Күргәннәрдән дулкынлануымны, кичереш­ләремне әйтеп бетерә алмыйм. Тукаевлар гаиләсе җирләнгән урында да булдык. Тетрәнеп “Давыл”ны карадык. Артистларны Казан сәхнәсендә уйнарга чакырам. Районның мәдәниятен үстерүдә тырышлык салганы, халык театрына ярдәм күрсәткәне өчен Фәнүр Зөфәр улына зур рәхмәт белдерәм.

Фәнүр Туктаровка, халык театры коллективына, элекке һәм хәзерге режиссерлар Нурия Рәхмәтуллина белән Зөлфия Гыйззетдиновага, 60 еллап элек үк Тукаевлар истәлеген кайтару турында сүз кузгаткан язучы Зәки Зәйнуллинга, район музееның элекке директоры Миңнегөл Хәсәновага, чараларга матди ярдәм күрсәтүче Наил Мәх­мүтовка, “Кислород” җәмгыяте җитәкчесе Ягафәр Хисмәтуллинга, Мөхәм­мәтшакир Тукаевның оныгы Ләйлә Солтановага, Татарстан язучылары белән тыгыз элемтә булдыручы Люция Дәүләть­яровага Бөтендөнья татар конгрессының рәхмәт хатлары тапшырылды.
Рольләрне Наил Заһи­дуллин, Зөлхиҗә Әсәдуллина, Таһир Базарбаев, Алик, Эльвира һәм Дарина Ибәтул­линалар, Илдар Баһа­ветдинов, Айгөл Ярмиева, Роза Рәхмәтуллина, Азамат Габидуллин, Сөмбел һәм Рафаэль Йосыповлар, Алия Шәрипова, Алина Хәсәнова, Линария Мөхәммәт­җанова, Айдар Галиәкбәров, Вадим Антонюк белән Булат Сәхип­гәрәәв башкардылар.

Зәки Зәйнуллин, Тукаевларның төрки дөньясы өчен башкарган эшләрен билгеләп, Стәрле­баштагы урамнарның берсенә Тукаев исеме бирүне тәкъдим итте.

— Үзешчән артистлар яхшы уйнады. Бу — мәдәният хез­мәт­кәрләренең сәнгать сөючеләргә булган искиткеч зур бүләге, — диде Наил Мәхмүтов.

— Тарих бик тә кызыклы. Мин Тукаевлар гаиләсенә кагылышлы бик күп документлар белән таныштым, алар нигезендә әсәр яздым. Теләгемә ирештем — халык Тукаевлар исемен таныды, аларга карата кызыксыну туды. Боз кузгалды, димәк! — диде Зөлфия Гыйззетдинова.
Барлык якташлары теләгенә кушылып, Стәрлебаш халык театрына һәм аның режиссеры Зөлфия Гыйззетдиновага яңадан-яңа уңышлар телибез.