Матбугат теоретигы һәм тарихчысы

Башкортстанның бәрәкәтле җирендә туып-үскән һәм төрки халыкларның иҗтимагый аңы үсешендә тирән эз калдырган фикер иясе, татар әдәбияты классигы, күре­некле дәүләт эшлеклесе, галим, тарихчы, публицист, мәгъ­рифәтче Галимҗан Ибраһимов. Милләтебез­нең горурлыгы булган, төрле төсләр белән балкып торган бу шәхес — барыннан да элек әдәбиятыбыз дөньясын гү­зәл әсәрләр белән баеткан әдип.
Чагыштырмача кыска гомере эчендә ул дүрт роман, өч повесть, егермеләп хикәя, бер пьеса иҗат иткән. Болардан тыш, азатлык хәрәкәтләре тарихы, әдәбият теориясе һәм тарихы, эстетика һәм лингвистика буенча 12 фәнни хезмәт, тел һәм әдәбият буенча 10 дәреслек, 400дән артык теоретик, публицистик һәм тән­кыйть мәкаләсе язган. Художестволы һәм гыйльми мира­сы­ның гомум күләме 700 басма табактан артып китә. Ул бит әле өстәл артында язып кына утырган иҗатчы һәм галим генә булмаган. Заманында халыкларыбыз арасында шактый абруй казанган, ярлы катлам мәнфәгатьләрен яклаган “Ирек”, “Безнең юл”, “Чулпан” гәзитләрен (1917-18 елларда Уфада һәм Петроградта), егерменче елларда Казанда әдәби-художестволы “Безнең юл” (хәзерге “Казан утлары”), фәнни-педагогик “Мәгариф” журналларын оештырган, аларның беренче мөхәррире булган. СССР Милләтләр эше буенча халык комиссариаты рәисе урынбасары, Татарстанның Мәгариф комиссариаты каршындагы Гыйльми үзәк рәисе вазыйфаларында гаять зур һәм мөһим эшләр башкарган. СССР Сән­гать фәннәре дәүләт академиясе әгъзасы итеп сайланган, аңа “Хезмәт батыры” дигән югары исем бирелгән.
Бүген укучыларыбызга Чакмагыш районында туып-үскән галим, педагог Флорид Әгъ­замовның Галимҗан Ибраһи­мовның тууына 100 ел тулуга карата ясаган чыгышыннан өзекләр тәкъдим итәбез.

Галимҗан Ибраһимов эш­чәнлегендә публицистика һәм журналистика аерым бер урын тота. Ул үзе дә күп тапкырлар зур горурлык белән: “Мин — журналист”, — дип белдергән. Аның турыдан-туры матбугатка караган хезмәтләре үзе генә дә — үтә бай, күпьяклы һәм колач­лы мирас. Һәрхәлдә, аны өч юнәлештә карарга мөмкин: (матбугат теориясе); (матбугат тарихы); (матбугат практикасы). Әлбәт­тә, бу — шартлы бүле­неш. Әлеге өч тармак бер-берсе бе­лән тыгыз бәйләнгән. һәм, го­мумән, Г. Ибраһимов хез­­мәт­ләренең үзенчәлеге шунда, алар­да теоретик мәсьә­ләләр практика ихтыяҗ­ларыннан чыгып карала, шул чор матбугаты тарихи фактлар җирлегендә тикшерелә.
Революциягә кадәрге хез­мәт­ләрендә Г. Ибраһимов матбугатны белем чыганагы, мәгъ­рифәт чишмәсе итеп карый. “Уфа йоклый” дигән мәка­ләсен­дә ул шәһәр җәмә­гать­челегенең йокы хәлен, сәясәт һәм мәдә­ният­тән читтә торуын матбага, гәзит-журналлар һәм нәш­рият җәмгыять­ләре, язу-чы­лар булмавы белән аңлата. Һәм публицист-галим матбугатны милли үзаң формалаша башлау, рухи яктан уяну, яңарыш күренеше дип саный. “Тел­ләре башка булса да, күңелләре бер” дигән хез­мә­тендә ул төрки халык­ларның төрле төбәк­ләрдә бер үзәккә туплана ба­руының хәлиткеч шартлары рәтендә матбугатны да ассызыклап күрсәтә.
Г. Ибраһимов матбугат бе­лән җәмәгатьчелек фикере диалектикасын яхшы аңлый. Мәгъ-лүм булуынча, ирекле матбугат, бер яктан, җәмә­гатьчелек фикере продукты булып тора, икенче яктан, ул үзе шул җәмәгать-челек фикерен тудыра. Әдип теге яки бу иҗтимагый ихтыяҗ-ны матбугатта күтәрелгән проблемалар белән билгели. Мәсәлән, “Мәктәптә әдә­бият дәресләре” дигән ре­цензиясендә ул милли әдәбият укытуны заман ихтыя­җы дип санап, моны җәмәгать­челек фикере, аны чагылдыручы матбугат чыгышлары белән нигезли.
Әдип-публицист прогрессив журналистиканың халыкка хез­мәт итәргә тиешлеген яхшы аңлый. “Куәт — халыкта”, — дип белдерә ул. Аның карашынча, революция җәелә барган җаваплы дәвердә матбу­гатның бурычы — кулдан килгән кадәр хезмәт итү, хал­кыбызның иң караңгы җирләрдә калган өлеш­лә­ренә дә безнең хәлләрнең әһәмия­тен аңлатырга тырышу. Халыкның аңлавына, үз теләк­лә­рен бел­дерүенә ирешү өчен аңлы рә­вештә, гайрәт һәм ка­һар­­ман­лык күрсәтеп көрәшергә кирәк, ди ул.
Г. Ибраһимов журналис­ти­каның һәм журналистлар­ның бертөрле түгеллеген ачык күрә. Ул социалистик револю­циягә кадәр үк инде аларның сыйнфыйлыгын һәм партиялелеген аңлау дәрәҗәсенә күтә­релә бара. “Өченче социалистик гә­зит” дигән мәкаләсендә, мәсә­лән, “Кызыл байрак” ­гәзитенең чыгуын хәбәр итеп, аның юнә­лешен социалистик, дип билге­лә­ве белән генә чикләнергә ярамавын әйтә. Башка милләтләр тәҗрибә­сенә таянып, каләм эше белән шөгыльләнү — тормыш, әдә­бият һәм фәннән хәбәрдар булган талант иясе эше, дип раслый. Журна­листларның тормышны тирә­нрәк гәүдәлән­дерү мөмкин­лекләрен киңәйтү юллары турында уйлана. Һәм шулар­ның берсен аларның махсуслашуында күрә. “Яңа әсәрләр, яңа имзалар вә яшь куәтләр” дигән хезмәтендә Г. Баембә­тов һәм И. Биккулов­ның иҗатына күз ташлап, берсенең — авыл, икенчесенең шәһәр журналисты булырлык мөмкинлекләре барлыгын һәм шул мөм­кинлекләрне файдаланырга кирәклеген ассызыклый. Ул Г. Баембәтовның авыл кеше­сенең яшәү рәвешен тирәннән белүен, гомумән, авыл хуҗа­лыгы белән яхшы таныш булуын искәртә.
Әдип-публицист журна­листның кыйбласы, иманы, позициясе мәсьәләсен бик җитди куя. Аның фикеренчә, бу – үзәк мәсьәлә. Ул үз йөрә­геннән кил­гән тәэсиргә, үз рухыннан килгән тавышка колак салырга куша. Журналист И. Биккуловның, кулга каләм алгач, як-ягына карануын, кайсы идарә өчен язганын дикъкатькә алуын, ничек язганда кемгә һәм кемнәргә ничек тәэсир итүен уйлавын, каләмне шул нокталарга каратып йөртүен гаепли. Монда сүз укучылар их­тыяҗын исәпкә алып эш итү турында түгел, ә мәсләкнең, позициянең тотрыксызлыгы, борынны җилгә тоту турында бара.
Шул рәвешле, революциягә кадәрге хезмәтләрендә үк
Г. Ибраһимов матбугат теориясе һәм практикасының әһәмиятле мәсьәләләрен күтәрә, аларны уңай хәл итү юлларын күр­сә­тергә омтыла. Әмма аның матбугатка марксистик-ленинчыл карашлары Октябрь ре­волю­циясеннән соң формалаша. Ул яңа матбугатның яңа җәм­гыять төзүдәге урынын, эш принципларын һәм алымнарын, совет матбугатының беренче адымнарын, Русия­дәге революцион матбугатның, бигрәк тә татар коммунистик матбугатының үсеш юлларын, реакцион матбу­гатның тарихын, халыкка каршы асылын, эш “принципларын” һәм “ысулларын” өйрәнеп, шуның нәти­җәләрен фәнни хезмәтлә-рендә, публицистик мәкалә­ләрендә бәян итә. Революцион көрәштә актив катнашу, журналистлык тәҗрибәсенең артуы матбугатның яңа җәм­гыятьтәге вазыйфасын фәнни аңлавына китерә. Г. Ибраһи­мов матбугатны сугыш көннәрендә — штык, парламентлар чорында — оратор, университетта — профес­сор­ның лекциясе, баррикада вакытында шрапнель (шартлап ярыла торган, күп пулялы снаряд) белән тиңли.
Галимҗан Ибраһимов татар матбугатының киң колачлы тарихчысы була. Аның бу өлкәдәге мирасы аеруча бай. Без бу мираста аерым чорлар, сыйныфлар матбугатына, аерым гәзит-журналларга, әдип-публицистлар иҗатына кагылышлы хезмәтләр, матбугат тарихын өйрәнүнең актуаль мәсьәлә­ләрен куйган мә­ка­­ләләр очратабыз. Ул татар матбуга­тының барлыкка ки­лүен хаклы рә­вештә 1905 елгы революция, ул алып килгән азатлык җиле белән бәйли. Әмма ул аның элгәре­ләрен дә онытмый. Аны иң элек Каюм Насыйри­ның журналистлык эшчән­ле­ге кызыксындыра. Чирек гасыр буе чыгарып килгән календарьларын күздә тотып, аны көндәлек татар матбугатына нигез салучы дип атады. (“Башлангыч. Каюм бабайның йөз еллыгы”). “Беләсез, бездә татар гәзитләре тик 1905 елда гына чыга башлады, — дип язды ул. — Ләкин Каюм Насыйри бу эшкә иң башлап керешүче иде... Ул ярым гәзит, ярым журнал, ярым календарь булган мәҗму­га­ларын, бик мәшәкать белән булса да, ел саен алып барды”.
Монда безне, беренчедән, К. Насыйрига бирелгән бәя, икенчедән, аның календарьларына карата әйтелгән сыйфатлама кызыксындыра. Әле­ге тезисны фәнни нигезләү өчен (һәм, гомумән, матбугат тарихын булдыру максатында да) К. Насыйри календарьларын җентек­ләп өйрәнергә кирәк. (Бу җәһәт­тән беренче тәҗрибә ясалды. Әбрар Кәри­муллинның “Әйдә халыкка хезмәткә” китабы, Казан, 1985 ел, 11-26нчы битләр). Г. Ибра­һимов 1905 ел тәэсирен­дә барлыкка килгән татар матбугатын тикшерүгә аеруча зур игътибар бирә. Ул төрле сыйныф һәм социаль катлауларның мән­фәгатьләрен чагылдырып, Русиянең байтак шәһәрлә­рендә барлыкка килгән татар гәзит-журналларын типларга аерып өйрәнә. Гомумән, рево­люциягә кадәрге матбугатның типологиясен эшләүдә Г. Ибра­һи­мовның теоретик һәм тарихи өлеше гаять зур була.

Быелгы премия кемнәргә тапшырылачак?

Авыргазы районы хакимиятендә район башлыгы Арслан Шәһәретдинов җитәкчелегендә 2021 ел өчен Галимҗан Ибраһимов исемендәге муниципаль премияне бирү буенча комиссия утырышы узды.
Премия әдәбият, сәнгать һәм халык иҗаты үсешенә зур өлеш керткән, һөнәри осталыкның югары дәрәҗәсе белән аерылып торган, оригиналь автор стиленә ия булган, шулай ук сәнгать һәм әдәбият белеме өлкәсендә фәнни тикшеренүләр өчен бирелә.
Беренче премия Галимҗан Ибраһимовның иҗатын һәм биографиясен өйрәнүгә зур өлеш керткән һәм ике томлы “Галимҗан Ибраһимов – документларда” фәнни-популяр басмасы (2020 ел, Казан, “Җыен” нәшрияты) өчен галим, филология фәннәре докторы, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе, Татарстан Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институтының энциклопедия үзәге баш фәнни хезмәткәре, якташыбыз, Башкортстанның Балтач районында туып-үскән Рәмил Фәнәви улы Исламовка бирелде.
Икенче премиягә Авыргазы районы халкы арасында озак еллар мәдәни-мәгърифәт эшчәнлеге белән шөгыльләнгән һәм Галимҗан Ибраһимовның иҗади мирасын актив пропагандалаган, алар өстендә җентекле тикшеренүләр алып барган китапханәче, хезмәт ветераны, озак еллар Авыргазы районы үзәкләштерелгән китапханәләр системасы директоры булып эшләгән Замера Гыйндулла кызы Хөсәенова лаек булды.
Премияләрне тапшыру тантанасы 12 мартта, язучының туган көнендә, кече ватаны – Солтанморат авылында узачак.

Сәхифәне Фәрит Фаткуллин әзерләде.