Әмма илебез тарихындагы вакыйгалар аларда да эзен калдырган. Башкортстандагы тәүге ике катлы таш мәчет совет чорында җимерек хәлгә китерелә. Аны яңадан төзекләндерәләр, бүген ул һәр килгән кешене ачык ишек бе-лән каршы ала. Килем сарае үзенчәлекле архитектурасы гына түгел, агачларга һәм чәчәкләргә күмелеп утыруы белән дә дан тоткан. Аның янындагы паркка күз салсаң, ул “җ” хәрефен һәм йөрәк рәсемен хәтерләтә. 1917 елда Түреш волосте комитеты төзелгәч, биредә беренче мәктәп ачыла һәм ул 2000 елга кадәр Килем һәм тирә-як авыллар өчен белем учагы булып хезмәт итә. Мәктәп яңа бинага күчкәч, сарайны төзекләндерү эшләрен башлыйлар. Бүген эчке эшләрне тәмамлыйсы булса да, тарихи-мәдәни үзәк үзенең эшен сарайда алып бара башлаган да инде. Биредә төрле чаралар үткәрү өчен иркен һәм җылы мәйданнар булдырылган. Тарихи-мәдәни үзәктә планлаштырылган башка төзелеш эшләре дә гамәлгә ашырылыр дигән өметтә биредә яшәүчеләр. Атап әйткәндә, урамнарга асфальт түшәү, суүткәргечне төзекләндерү, мәдәният йортын үзгәртеп кору, сәхнә костюмнары тегү, туристик комплекс, асылмалы басма булдыру, Идәш елгасындагы буаны төзекләндерү эшләрен башкарасы бар әле.
2005 елның 12 мартында оештырылган “Килем” татар тарихи-мәдәни үзәге Башкортстан Хөкүмәте карары белән 2006 елның 1 июненнән республика Халыклар дуслыгы йортының филиалы булып тора.
Тарихи-мәдәни үзәкнең төп бурычы — татар халкының яшәешен, телен, тарихын, кул эшләрен, тел-авыз иҗатын, милли йолаларын, гореф-гадәтләрен тергезү, саклап калу һәм үстерү. Мәктәптә этнография һәм тарих-туган якны өйрәнү музейлары эшләп килә. Алар бүген дә ата-бабалардан калган көнкүреш әйберләре, кул эшләре һәм башка матди кыйммәтләр белән тулыландырыла.
— Биредә “Каз өмәсе”, ”Кич утыру”, “Беренче буразна”, “Беренче көлтә”, “Әбиләр чуагы”, “Урам бәйрәме” кебек милли йолаларны даими үткәрәбез. Алай гына да түгел, ел саен борынгы йолаларны тергезеп, яңартып, тагын да күркәмрәк бәйрәмнәр оештырабыз. Үзәк тарихи дип аталса да, үткәннәргә бәйләп, заман белән бергә сулыш алырга тиеш, — ди аның җитәкчесе Гүзәл Латыйпова.
Быел да биредә ел әйләнәсенә эш гөрләп торган. Әйтик, район күләмендә оештырылган язгы иң күркәм бәйрәмнәрнең берсе “Нәүруз” һәркемнең күңеленә хуш килгән. “Килен төшерү”, “Исемең матур, кемнәр куйган”, бишек җырларына багышланган “Әлли-бәлли бәү итә”, “Шифалы үләннәрнең сихәтен күр!”, “Карга боткасы”, “Беренче буразна”, “Беренче көлтә”, шәҗәрә бәйрәмнәрен атап үтәргә була. Шулай ук, үзәктә көнкүреш кирәк-яраклары күргәзмәләре, аш-су осталары белән очрашулар, осталык дәресләре дә еш үткәрелә. Һәрдаим яңартылып баручы “Халкыбызның күңел бизәкләре” дип аталган кул эшләре күргәзмәсендә Бүздәк районында яшәүче кул эшләре осталарының уңганлыгы, осталыгы чагылыш таба. Тугай авылыннан — Динира Гарифуллина, Сәмәрә Фәттахова, Якуптан — Зилия Фәттахова, Наилә Шәйхәйдәрова, Салават Мусин, Бүздәктән — Айгөл Сафуанова, Әмирдән Бибизина Хәкимованың кул эшләре һәркемне сокландыра.
— Республикада кул эшенә оста милләттәшләребез бик күп, һәркайсының эше үзенчәлекле. Безгә киләчәктә аларны табарга һәм шушы матурлыкны үстерергә кирәк, — ди биредә эшләүчеләр.
“Килем” татар тарихи-мәдәни үзәгенең эшчәнлеге республика, ил күләмендә дә күпләргә таныш. Әйтик, узган елларда “Туган тел”, “Каз өмәсе” республика күләмендә оештырылган булса, быел сентябрьдә “Әбиләр чуагы” бәйрәме читтә яшәүче бик күп милләттәшләребезне җәлеп иткән. Чарада районның татар теле укытучылары, Башкортстанның “Ак калфак”, “Сәхибҗамал” хатын-кызлар, “Берлек” иҗтимагый-мәдәни оешмалары, районның Сабай, Килем авыллары фольклор төркемнәре, район Мәдәният йорты вәкилләре һәм башкалар катнашкан. Бәйрәмнең икенче өлеше “Татар гаиләсе — күркәм гаилә” дип исемләнгән “түгәрәк өстәл” артында гаиләдә гореф-гадәтләрне саклау, туган тел кыйммәтләрен югалтмау, ата-ана, бала кадере һәм башка темаларга сөйләшүгә багышланган.
Әлбәттә, мондый эшчәнлек, хезмәткәрләрнең тырышлыгыннан тыш, башкалардан да игътибар таләп итә. Үзәк Бүздәк районы авыллары мәдәният хезмәткәрләре, мәктәп укучылары һәм укытучылары, халык белән тыгыз бәйләнеш булдырган. Район хакимиятенең, мәдәният һәм ял үзәге җитәкчесе Гөлназ Шәяхмәтованың, хезмәткәрләренең ярдәме аеруча зур. Һәр чараны оештыру һәм үткәрү өчен финанс чыгымнар тәлап ителсә дә, үзәктә эшләүчеләр зарлана торганнардан түгел.
— Соңгы елларда тарихи үткәнебез белән кызыксынучылар саны арта. Килем авылы да үзенең тарихи архитектура һәйкәлләре белән Башкортстанга килүчеләрнең игътибарын җәлеп итә. Шунлыктан үзәккә йөрүчеләр дә арта. Килемдә кунакларны татар халкына хас күңел байлыгы, юмартлыгы, ачык йөз, табын тулы милли ризыклар белән сөенеп каршы алалар. Ә җәйге каникулларда күрше районнарда, тирә-як мәктәпләрдә укучы балалар үзәкнең аерылмас дусларына әверелә, — ди Гүзәл Равил кызы.
Чыннан да, Килемдә татар үзәгенең тулы мәдәни тормыш белән кайнавын үзебез күрдек. Киләчәктә дә биредәгеләр татар халкының борынгы милли чараларын оештырып, үткәннәребезне искә алып, милли рух, дәрт өстәп, безне шатландырып торсын иде. Җитәкче белдерүенчә, үз тарихын, гореф-гадәтләрен оныткан халык милләт булып яшәүдән туктый. Үткәннәрне белми торып, бүгенге көнгә дөрес бәһа бирү мөмкин түгел.
— Үз йолаларыбызны, җырларыбызны, моңыбызны үзебез сакламасак, кем аларны саклар, киләчәк буыннарга җиткерер? аларга нинди мирас калыр, узган чорларны кем хәтерләр, чал тарихыбызга кем борылып карар соң? Менә шушы уйлар, ниятләр белән янып яши бүгенге көндә үзәк хезмәткәрләре. Әлбәттә, болар матди чыгымнар белән дә бәйле. Тарихи-мәдәни үзәкнең тулы канлы тормыш белән яшәвен аңлаган, Башкортстанда яшәүче татар халкының язмышына битараф булмаган кешеләр барлыгына ышаныч зур. Бердәм булсак кына уңай нәтиҗәләргә ирешеп булачак, — дигән фикердә ул.