Бәхет ачкычы — гаиләдә

Билгеле булуынча, “Мәгариф турында” федераль законның 18 статьясында: “Ата-аналар беренче педагоглар ролен үти. Алар балаларына мәктәпкәчә яшьтән үк физик, эстетик, әхлакый, хокукый һәм интеллектуаль үсеш нигезләрен салырга бурычлы”, — диелә.

Тарихтан күренүенчә, тату, ныклы гаиләдә генә изгелек, мәрхәмәт­лелек, кешелеклелек сыйфатлары тәрбияләргә мөмкин. Тулы гаиләдә генә сәламәт әхлакый-психологик мохит формалаша.

Хәзерге шартларда социаль­ләшү процессы күпкырлы һәм катлаулы бара. Тәрбия эше дөрес оештырылмау сәбәпле, карашлар, фикерләр төрлелеге аркасында соңгы ун елда гаилә әгъзалары арасында килеп туган низаглар, бәхәсләр саны арта. Социологик тикшеренүләр күрсәтүенчә, һәр җиденче үсмерне әти-әнисе белән мөнәсәбәтләрнең кискен булуы борчый. Балаларның 59 проценты алар белән бәхәскә керә. Каршылык килеп туганда, күпчелек ата-аналар (61 процент) балалары белән җитди сөйләшә, 29 проценты аларны күңеленә ятышлы шөгыльдән тыя, 6 проценты физик җәза куллана.

Бүген уңышлы гаилә төзү — көнүзәк һәм мөһим, шул ук вакытта, катлаулы мәсьәлә. Демократик реформалар йогынтысында яшәеш­нең барлык өлкәләрендә дә күзәте­лүче җитди үзгәрешләр моңа комачаулык итә. Илдәге социаль-икътисади авырлыклардан тыш, үсмер­ләрнең Көнбатыш мәдәниятен һәм яшәү рәвешен үрнәк итеп алуы да биредә зур роль уйный.

“Либераль-демократик” реформалар чорында Русиядә гаилә кору очраклары кимеде. Статистика 90нчы елларда ялгызлар арасында 28 яшькәчә кешеләр санының өчтән бергә артуын, шул ук вакытта, 30ны узмаган яшьләр арасында 1000 кешегә туры килүче балалар саны­ның ике тапкыр кимүен күрсәтә. Русиядә 5 миллион кеше законсыз, ягъни язылышмыйча гына гаилә корып яши. Илебез тарихында революциягә кадәр дә, совет чорында да мондый күренеш сирәк очрый иде.

Соңгы елларда гаиләнең тәрбияви роле кискен кимеде, ата-ананың бала­ларының киләчәгенә карата битарафлыгы артты. Ташланган балалар саны буенча Русия бүген беренче урында тора. Базар реформалары шартларында 100 меңнән артык бала чит илгә сатылган, караучысыз калган балалар саны — 2 миллионнан артык, 6 миллион наркоманның яртысыннан күбрәге — үсеп килүче буын вәкил­ләре.

Хәзерге яшьләр гасырлар буе яшәп килгән гаилә кыйммәтләрен санга сукмый башлады. Кызганычка каршы, баласыз гаиләләр саны күбәйде. Бу, яшәү рәвеше кискен үзгәрү сәбәпле, буыннар арасындагы тыгыз бәйләнешнең югалуы белән бәйле. Күпбуынлылык хәзер ике буын — әти-әни һәм бала — бәйләнеше генә булып калды. Дәү әтиләр һәм дәү әниләр, кагыйдә буларак, аерым яши. Нәтиҗәдә яшь әти-әнинең өлкән буын тәҗрибә­сеннән һәм ярдәменнән файдалану мөмкинлеге юк. Фәнни-техник революция заманында әлеге тәҗри­бәне куллану нәтиҗәлелеге дә кимеде. Социологик тикшеренүләр Русиядә балаларның 30 проценты гына дәү әтиләре яисә дәү әниләре белән яшәвен күрсәтә. Аларның 28 процентка якыны җәен берәр ай чамасы алар янында үткәрә, 37 проценты өлкән буын вәкилләре белән аена 1-2 тапкыр гына аралаша, 34,5 проценты аларны бик сирәк күрә. Калганнары вакытын урамда яисә, әти-әнисе эштә булу сәбәпле, өйдә берүзе үткәрә. Өлкән­нәр­нең эш көне хәзер 12-15 сәгать тәшкил итә. Тәүлек буе ике, өч эштә эшләүчеләр дә күп. Кыскасы, бүген балалар әти-әнисе белән сирәк аралаша. Бу балалар һәм үсмерләр ара­сында җинаятьчелек үсүгә сәбәпче булып тора.

Балаларга әхлакый тәрбия бирүдә гаиләнең роле искиткеч зур. Ул балага ана телен, гореф-гадәт­ләрне, йолаларны сакларга, милли аң, горурлык хисе, намуслылык тәр­бияләргә ярдәм итә. Моның өчен ата-анада Туган илгә мәхәббәт хисен тәрбияләү мөһим. Ватанпәр­вәрлек үзен­нән-үзе тумый, аны тәр­бияләү өчен тарихка ешрак мөрә­җәгать итү зарур. Әмма сорау алуда катнашучы ата-аналарның 18,1 проценты гына туган як тарихын — яхшы, 74 проценты — өлешчә белә, ә 7,9 проценты бөтенләй белми.

Эш һәм гамәлләрнең балаларга тәр­бияви йогынтысы көчлерәк. Әйтик, гаилә әгъзалары (әти яисә әни) кич­ләрен бер сәгать китап укыса, бу шө­гыль балада да укуга һәм дәрес әзерләүгә кызыксыну уята. Халыкта “Ни чәчсәң, шуны урырсың” дигән әйтем бар бит. Гаилә әгъза­ларының рухи яктан үсәргә теләү сыйфаты балага да күчә.
Кызганычка каршы, яңа буын вәкил­ләре матур әдәбият белән кызыксынмый. Алар аңны томалаучы, шәхесне таркатучы, кансызлык, көчләү күренешләре белән тулы теле-, видеотапшырулар карарга, компьютер артында утырырга ярата. Бу җәмәгатьчелектә борчылу тудыра.

Соңгы социологик тикшеренүләр нәтиҗәләре буенча, 12 яшьлек үсмер телеэкран, компьютер алдында атнасына 18-20 сәгать утыра һәм 5-7 минут кына әни­се белән аралаша. 12 ел эчендә ул 18 мең үтереш күренеше шаһиты була. Яшәеш турында ялгыш фикер тудырып, кеше психикасын бозып, рухи кыйммәт­ләрне, яшәү нормаларын түбәнсетеп, телевизор, компьютер бүген кеше аңының иң куркыныч инструментына әйләнде.

Бүгенге заманда дин җәмгыять­нең алга китүе һәм яшь буынга тәрбия бирү өчен төп рухи таяныч булып тора. Мө­селман халкы, башка дин вәкилләре кебек үк, гаиләгә Аллаһ тарафыннан хупланган институт буларак карый. Мөсел­ман гаи­ләсе хатын һәм ирне генә түгел, аларның әти-әнисен һәм туганнарын да үз эченә ала. Һәр гаилә әгъзасы­ның анык билге­ләнгән үз роле һәм бурычлары бар. Картларга аерым урын бирелә: мөселман гаиләсендә беренче урында яшь аермасы тора, һәм әти-әни балалары алдында өс­тенлек белән файдалана, алар үз балаларын әдәплелеккә һәм өлкән­нәргә хөрмәт белән карарга өйрәтә. Кыскасы, дин шәхес тәрбияләүдә мөһим роль уйный.
Гаилә мөнәсәбәтләрендә хәл ителәсе мәсьәләләр күп әле. Шуңа карамастан, ил җитәкчелегенә гаилә сәясәте идеологиясен булдыру турында яхшылап уйлау зарур.

Мидхәт САДРЫЕВ, профессор