Онытылмас солдат еллары

1954 елның чагу кояшлы көзе. Без, Октябрьский һәм Туймазы шәһәрләреннән кил­гән дистәләрчә егет, Тоцк лагерена барып төштек. Бер айдан соң Гер­маниядәге совет гаскәрләре сафында хезмәт итәчәк төркем юлга чыкты. Махсус сайлап алынган дияр­сең, бер товар вагонында без утыздан артык кеше, барыбыз да диярлек татар һәм башкорт егетләре. Кемдер гармун тартып җи­бәрсә, берчә моңсу, берчә таныш көйләргә җыр башлана. Чит тарафларда солдат хезмә­тендә булып, совет кешесенең вәкилләре булачагыбыз безне дәртлән­дерә, шушы нигездә берләштерә. Күпләребез яңа дуслар табып өлгерде, шушы дуслык өч ел хезмәттә тагын да ныгыячак, гомерек булып калачак әле.
Безне алып барган эшелон көнбатышта ил чигенә җит­кәнен сизми дә калдык. Ковель шәһәре икән. Юлның дәвамы пассажир вагоннарында булачаклыгы әйтелде. Әзерләнүнең байтакка сузылачагы билгеле булгач, безгә шәһәр кибет­ләрендә акчаларыбызны тотынып бетерү бурычы куелды.

Польша һәм Германия җирләре буйлап барганда тукталу сирәгрәк булды, урындагы халык белән аралашу хупланмады. Тамак ялгау мөмкинлеге дә булмады диярлек, көненә бер-ике тапкыр бераз ипи һәм чәй бирелә. Ләкин без ризасызлык күрсәтмибез, йомшак затлар түгел лә без!

Кичке караңгыда кайдадыр вагоннардан төшереп, сафка тезелергә кушылды. Аннары тәпи-тәпи атладык. Шәһәр урамнары якты, рекламалары күзне камаштыра. Германия шушы икән дип, шыпырт кына фикер алышабыз.

Зур бинага барып урнаштык. Тиздән фами­лияләрне кычкыра башладылар. Дус­ларның аерылу сәгате җит­кәнлеге аңлашыл­ды. “Аералар безне!” дип сөрән салды дустым Рәис Мансуров. Барыбыз да кайгырып, нишләргә бел­мичә аптырап калдык. Бераз уйлагач, беребезнең башына уй килде: “Әйдәгез, адресларыбызны алмашыйк. Хатлар язып табышырбыз!” — дидек. Егетләргә дәрт керде, Башкортстандагы адреслар кесәләргә салынды.

Безне ашату турында һа­ман сүз чыкмый. Күрәсең, частька барып җиткәнче түзәсе.

Таң атуга ничә йөз солдатны үз кыегы астына сыйдырган бина бушап калды. Менә миңа да чират җитте. Без, бөтенләй ят кешеләр, бер сафта җәяүле юлга чыктык. Сержант аңлат­ты: Веймар шәһәренә. Шәһәр читендә Бухенвальд дип атал­ган канцлагерь. Ул өч кат чәнечкеле тимерчыбык артында. Сугыш вакытында бу лагерь барлыгын белүчеләр булмаган. Тоткыннарны тимер юл вагоннарында китерә торган булганнар. Моннан чыгып котылу мөмкинлеген табучы булмаган, күпләр крематорийда яндырылган.

Сержант Веймар тарихындагы коточкыч хәлләр турында сөйләгәндә ачлык та онытылды. Фашизмга карата нәфрәт элек тә аз түгел иде, хәзер исә баштан ашып китте.

Без барасы урын шәһәрдән читтә. Контроль пункт аша үткәч, без усал карашлы старшина карамагына күчтек. Ачык йөзле сержантыбыз болай диде: “Ну, егетләр, бу кеше сезне арып егылганчы интектерер”.

Якында ашханә барлыгын сизеп алдык, ләкин безне мәйданга алып китте теге старшина. Сафта йөрергә өйрәтә. Таш түшәлгән плацта безнең тимер чөй белән көпләнгән итек табаннарыннан очкын чәчри. Усал старшинаның катгый таләпләренә ярашлы, аның максаты – безне синхронлы рәвештә атлату, туктату. Ләкин килеп чыкмый гына бит! Җитмәсә, тәмле аш исе борынны кытыклый. Бер җайга күнмәвебез сәбәпле, ул һаман-һаман каныга.

Көн кичкә авышканда гына безне ашханә турысында туктаттылар. Кемдер аягын өстерәбрәк куйганлыктан, безне кире бордылар, тагын плацта йөри башладык...

Кичке ашның тәмлеле­генә сокланып бетә алмадык. Шулпасы итле, бәрәңгеле, суганлы. Икенче блюдо, флоттагыча, фаршлы макарон. Сугыш дә­вере һәм аннан соңгы ачлыкларны кичергән безнең буын­ның мондый асыл нигъ­мәт­ләрне беренче күрүе­без. Булса да була икән дип шатлык кичерәбез.

Танкка өйрәтү ротасына билгеләделәр, “Т-34” машинасын өйрәнәбез. Безнең 65нче механикалаштырылган полк Сталинградны саклаган 62нче, соңыннан 8нче Чуйков армия­сеннән икән. Без бай сугышчан традицияләр җир­легендә тәрбия дәресләре үтәбез. Командирларның күбесе сугыш ялкынында чыныккан. Без аларга тирән ихтирамлы. Хәтта безне шактый интектергән старшина Сомовка карата да. Армия хезмәтенең төп үзенчәлеге – таләпчәнлек. Ул күп очракта артык булып тоела, ләкин мәшһүр Суворов әйтеп калдырган “тяжело в учении — легко в бою” дигән сүзләрне онытырга ярамый. Без өч көн ач булуны да, ахыр чиктә плацны “шомартуны” да начарлык дип хәтерләмибез. Солдат хезмәте үз рухыңны чыныктыруны, күңелеңә бөтен­ләй хуш килмәгән гамәлләрне башкаруны күздә тота. Бу һәрвакыт шулай булган.

Озакламый безне экскур­сиягә алып киттеләр. Җан­нарыбызның никадәр тетрән­гәнлеген язып тормыйм. Моны һәркем белә. Ә менә күңел­лерәк, йөрәккә май булып ятарлык икенче экскурсия мәшһүр иҗат осталары Гете һәм Шиллер музеен, аларның таш сыннары янәшә басып торганлыгын тамаша кылу белән бәйле. Даһи шагыйрь­ләр һәм Вәхши фашистлар бер төбәктә...

Солдат хезмәте киеренке шартларда үтә. Көн-төн сугышчан техника, корал төрләрен, тактик алымнарны өйрәнү, уку классларында һәм полигоннарда белем арттыру һәм осталыкка ирешү мәшәкатьләре күп көч һәм тырышлык таләп итә.

Алдан сөйләшкәнебезчә, без, якташлар, акрынлап табыштык. Рим Касыймов шушы Веймарда булып чыкты. Зенитчылар полкы мәктәбендә укый икән, данлыклы 13нче артиллерия дивизиясендә. Рәис Мансуров мин хезмәт иткән 20нче дивизиядә, тик ерактагы Цейц шәһәрендә. Һич уйламаганда-көтмәгәндә дустым Фәнил Зиннуровны очраттым. Без хатлашып өлгер­мәгән идек. Якташыбыз “ЗИЛ” маркалы чем-кара автомобиль йөртүче булган! Полкка генерал килгән икән. Адъютанты һәм Фәнил машина янында янәшә басып торалар иде. Үкенеч, яннарына бара алмадым. Тик күз карашлары белән, баш селкеп аңлаштык. Фәнил — 8нче гвардия армиясе командующиеның шәхси водителе. Бу хәл миндә олы горурлык хисе тудырды. Менә кем булып киткән безнең Октябрьский егете! Алдагы көннәрдә дустым белән аралашу мөмкинлекләре булгалады.

Промыселда оператор булып эшләгән Фәрит Хәсәнов белән госпитальдә очраштык. Мине анда йомышка җибәр­гәннәр иде. Рәис Сабиров белән очрашу насыйп булмады. Равил Төхвәтуллин белә хат аша табыштык. Ул да Веймарда булып чыкты.

­Рәис Мансуров белән хе­з­мәтнең икенче елында гына очраштык. Мине 20нче диви­зиянең штабына кадрлар бүлегенә делопроизводитель итеп күчергәннәр иде. Рәис сәяси бүлеккә командировкага килде. Партия билетларын алыштыруда аның искиткеч чиста язуы күпләрне сокландыруы хәтердә. Буровойда эшләгән Рәис бармаклары­ның нинди тылсым белән матур язу осталыгына ирешкәнлеген үзе дә аңлата алмый иде.

Бер ел тулар-тулмастан, әйткәнемчә, миңа армиянең пересылка пунктында ике ай эшләргә туры килгән иде. Писарьларга һәм машинисткаларга җитәкче идем. Башкортстаннан алынган егетләрнең күбесе шушы данлыклы Чуйков армиясендә булуы шул сә­бәп­ле ачыкланды. Кемгәдер ярдәм итү дә булгалады. Яңа килгәннәрне частьларга тарату, хезмәт срогы тулганнарны илгә озату эшен бик үрнәкле җайга салган идек. Моның өчен соңыннан армия командующие приказы белән офицерлар бүләкләнде, ә рядовой составтан миңа кыска сроклы отпуск бирелде. Дивизия штабына күчерелүем дә шуңа бәйле.

Өч ел хезмәт үтте дә китте. Дөресен әйткәндә, сизми дә кал­дык. Гәрчә “салкын су­гыш­ның” кызган чагы, илләр арасындагы киеренкелек көн дә сиздереп торса да. Без яңадан пересылкага җыелган­да, күкрәкләр киңәя төшкән, башлар күтәренке, тавышлар көр, кәефләр шәп иде. Йөз­ләрчә Башкортстан егетенең хез­мәтне намус белән үтә­гәнлеген дәлилләп тору артык. Май чүлмәге тышыннан билгеле, дигәндәй, һәркемнең күкрә­гендә сугышчан осталык значогы балкый, погоннарда лычкалар, янәшәбездә саллы чемоданнар. Йөзебез пакь – сүзебез хак. Юкка түгел, без партия һәм хөкүмәт тәр­биясендә Ватан уллары булып үскән, ил алдында үзебезнең бурычны үтәгән гражданнар идек.

Кайтыр юлны пассажир вагоннарында үттек. Бер-беребез белән яңадан адреслар алмаштык. Кыю планнар корып, алга карап яшәячәгебезне сөйләштек, кунакка чакырыштык.