Әҗәл шешә эчендә...

Сатуга чыгарылган те­ләсә нинди товар Дәүләт станда́ртына (ГОСТ) яисә техник шартларга (ТУ) җавап бирергә тиеш. ГОСТ ТУдан өстенрәк тора. Бе­ренчесендә дәүләт тарафыннан расланган таләпләр турында сүз барса, икенчесе җитештерүче предприятие­нең эчке контролен күз уңында тота. Әлеге косметик матдәдә ТУ билгесе куелган һәм “эчәргә ярамый” дип язылган булган. Ләкин, барлык таләпләрне бозып, аны ясаганда этанол урынына метанол салганнар. Билгеле булуынча, этил спиртын (этанол) эчәргә ярый (барлык исерткеч эчемлекләр составында да ул бар). Ә метанол – агу. Ул, гомумән, сәнәгатьтә һәм көнкүрештә чистарткыч буларак кулланыла. Этил спиртын нигездә бөртекле­ләрдән, шикәр камышыннан ясыйлар. Метанол агачтан катлаулы химик реакция нәтиҗәсендә алына. Шул ук вакытта, этил спирты ме­танолдан өч-дүрт тапкыр кыйммәтрәк. Аптекадагы 30 сумлык 100 граммлы “боярышник”ны да, ванна кер­гәндә суга салу өчен дип ясалган 250 граммлы кос­метик матдәне дә башлыча “бомж”лар эчә. Кибет аракысына аларның акчасы юк.

Бер литр этил спирты­ның үзкыйммәте якынча 100 сум. Бер шешә аракыда спирт — 40 процент. Кибеттәге аракының минималь бәясе — 190 сум, акциз өлеше — 100 сум. Бу — турыдан-туры дәүләт казнасына керә торган акча. Шушыңа 18 процент өстәмә бәя салымын да кушарга кирәк. Барлык җитештерү, логистика чыгымнарына әллә ни калмый. Аракыны, ”боярышникны” яшерен җитеш­тереп, сәүдә итүчеләр нәкъ менә акциз һәм өстәмә бәя салымы түләүдән качып акча эшли. Шуңа күрә хөкүмәтнең спирт кушылган даруларны да акцизлы эчемлекләрне контрольдә тота торган системага кертергә тырышуы аңлашы­ла. Бу, беренче чиратта, контрафакт аракы һәм әлеге “боярышник” кебек эчемлек­ләр­гә киртә куеп, халыкны кибет аракысын сатып алырга этәрү максатыннан эшләнә.

“Контрафакт” дип аталган эчемлекләр кибеттәге­дән икеләтә арзан, яшереп аракы җитештерүчеләр нигездә шул ук этил спиртын файдалана. Алар сыйфатка да игътибар итә хәзер. “Кайвакыт, конфискацияләнгән продукция заводныкыннан бөтенләй аерылмый”, — дигән иде махсус лабора­тория вәкиле бервакыт. Иркутскидагы кебек фаҗига нәкъ менә “теневик”лар өчен бик хәвефле. Алар ясаган “левак”ны эчеп кешеләр агулану, яшереп товар җитеш­терүченең бизнесы таркалу өстенә, дистәләрчә ел төрмә дигән сүз. Ә инде гаражларда агу тутыручы “косметолог”ларны яшереп аракы ясаганнар күралмый. Нәкъ шулар аркасында барлык “теневик”ларның да койрыкларына басудан курка­лар. Гомумән, бу төр яшерен бизнес вәкилләре ифрат сак эш итә, хокук саклау орган­нары күзенә чалынмаска тырыша.

Иркутскидагы агулану, экспертлар фикеренчә, этанол белән метанолны бутау нәтиҗәсендә тупас хаталану, ягъни аңлы рәвештә башкарылган дивер­сиягә охшаган. Монда легаль җитештерүчеләрнең дә, яшереп аракы ясау­чыларның да “куллары уйнарга” мөмкин. Чөнки аракы кыйммәт. Шуңа күрә легаль җитештерүчеләр әлеге фаҗига аша дәүләт­тән кибет аракысының бәясен төшертүне таләп итми микән, ә “теневик”лар гараж­лардагы көндәш­лә­реннән котылырга теләми микән, дип фаразлаучылар бар. Ничек кенә булмасын, башка сыймаслык хәл... Кустарь шартларда җитеш­терелгән спиртлы эчемлек­ләрнең тамырын корытмыйча, кибет­ләрдә бәяләр сәясәтенә үзгәреш кертмичә, үлемечле хәлләр кимемәя­чәк. Уйлап карагыз, сыйфатсыз спиртлы сыекчалар эчеп үлүчеләр саны узган елда 13 меңгә җиткән!

Ел дәвамында кибетләр­дә аракы сату 2 процентка кимегән. Быел 800 миллион литр аракы сатылачак дип фаразлана. Шул ук вакытта контрафакт аракы һәм көмешкәнең еллык әйләнеше 700 миллион литрга җитә диләр.

Агуланып үлү очраклары 1985 елда эчкечелеккә каршы көрәш игълан ителгәч тә арткан иде. Аракы булмагач, нәрсә яна, шуны эчә башладылар. Хәзер исә тыюлар юк. Кибет киштәләре сыгылып тора. Тик, алда билгеләнүенчә, аракы кыйммәт. Дөрес, “кыйммәт булгач, бөтенләй эчмәвең — иң яшысы”, дияргә була. Профилактика эшләре дә алып барыла сыман. Сәүдә итү вакытын чикләделәр, лицензияләү керттеләр. Ләкин кризис нәтиҗәсендә җәмгыятьтә социаль деградация куркыныч дәрәҗәгә җитте. Икътисад фәне өйрәтүенчә, һәр кризисның социаль аспекты була. Эшсезлек, кыскартулар, гаи­ләләр таркала. Чарасыз­лыктан эчүгә сабышканнарның күбесе — шушы социаль деградация корбаннары.