1919 елда төзелгән килешү телгә алынуы үзе үк бу вакыйганың мөһимлеген ассызыклый. Әлеге тарихи акт Башкортстанның үз дәүләтчелеген төзүдәге мөһим адымнарның берсе булып тора.
Әгәр тарихка күз салсак, 1917 елның маенда Мәскәүдә үткән I Бөтенрусия мөселманнары съездында 68 кешедән торган башкорт делегациясе Русиядә милли-территориаль автономияләр белән федератив корылыш урнаштыру яклы төрки-мөселманнар төркеме — “федералчылар”га кушыла. Бу идеяне съезд делегатларының күпчелеге хуплый. Аграр мәсьәләләр турында фикер алышканда башкорт делегациясе Башкорт съезды чакырылганга кадәр бу мәсьәлә Башкортстан территориясендә ачык кала, дип белдерә. Бу — беренчедән, төбәк делегатларының халык мәнфәгатендә эш итәргә омтылышын, икенчедән, башкорт республикачыларының берләшә башлавын күрсәтә. Аннан соң төрле киңәшмәләр үтә, “Башкорт” гәзите оештырыла, Бөтенбашкорт съездына әзерлек башлана.
Съезд 1917 елның җәендә Ырынбурда үтә. Анда Уфа, Ырынбур, Самара, Пермь һәм Чиләбе губерналарыннан 70кә якын делегат катнаша. Сәясәтче һәм галим Әхмәт-Зәки Вәлидов дәүләт һәм аграр мәсьәләләр буенча чыгыш ясый. Чарада катнашучылар милли-территориаль федератив башлангычтагы демократик республика идясен хуплауларын белдерәләр. Шәриф Манатов җитәкчелегендә алты кешедән торган Үзәк шура сайлана.
1917 елның августында Уфада икенче өлкә съезды үтә. Анда йөзгә якын делегат катнаша. Съездда июльдә кабул ителгән Кече Башкортстан чикләрендә “Автономияле Башкортстан” төзү концепциясе раслана. Шул рәвешле анык милли автономия төзү юнәлеше алына. Оештыру эшләре юнәлешләре, куелган бурычларны гамәлгә ашыру буенча анык адымнар билгеләнә. Башкорт өлкә шурасында хәзер 12 кеше, Әхмәт-Зәки Вәлидов Шәриф Манатовның урынбасары булып сайлана. Шура үзен барлык башкорт халкы тарафыннан оештырылган, аның милли оешмасы, дип игълан итә.
1917 елның көзендә, тоташ илдәге кебек үк, сәяси хәл кискенләшә, автономия идеясе буенча да капма-каршылыклар барлыкка килә. Эш шунда, башкортларның автономия төзү хәрәкәте күппартиялелек һәм күпвластьлелек, илнең таркалуы шартларында үтә. Төрле көчләр каршы тора һәм бәхәсләшә. Бу чорда Совет дәүләте тууы мөһим һәм хәлиткеч роль уйный. Халыкка үзбилгеләнеш һәм үсеш иреге хокукын бирүче “Русия халыклары хокуклары декларациясе” — Совет хөкүмәте кабул иткән беренче мөһим документларның берсе. Русияне милли республикалар федерациясе итеп үзгәртеп кору өчен юл ачыла.
1917 елның 11 ноябрендә Башкорт шурасы үзидарә курсын раслаучы һәм Вакытлы хөкүмәтне кире тергезү омтылышларына каршы булган 1нче фәрман чыгара. Ул яңа власть белән хезмәттәшлек өчен яхшы нигез булып тора.
15 ноябрьдә Башкорт автономиясен игълан итү турында карар кабул ителә. Икенче көнне бу карар 2нче фәрман дип игълан ителә, документка Шәриф Манатов, Әхмәт-Зәки Вәлидов һәм башкалар кул куя. Ике үзенчәлеккә игътибар итәргә кирәк: беренчедән, Шура Оештыру җыелышына кадәр кабул иткән чараларны вакытлыча дип саный, икенчедән, барысы хакында да Совет хөкүмәтенә хәбәр итә.
1917 елның 8-20 декабрендә Ырынбурда Бөтенбашкорт оештыру корылтае (съезды) үтә, анда 223 делегат катнаша. Әхмәт-Зәки Вәлидов форумның рәисе итеп сайлана. 9 кантон һәм 75 волостьтән торган милли республика оештырыла, хөкүмәт булдырыла. Иң мөһиме – республика Русиянең федератив өлеше дип игълан ителә. Тарихи чыганаклардан күренүенчә, Владимр Ульянов (Ленин) Башкорт республикасы төзелүгә уңай карашта була. 1918 елның гыйнварында ул Шәриф Манатов белән очраша. 1917 елның 27 гыйнварында Башкортстан Хөкүмәте Совет властен тану турында махсус телеграмма юллый.
Кызганычка каршы, бу чорда урындагы власть органнары һәм республика арасында капма-каршылыклар туа, алар аны контрреволюцион эшчәнлектә гаепли, Ырынбурда Шура һәм Хөкүмәт әгъзаларының кайберләрен кулга алалар. Көньяк Урал сәясәтчеләренең бу сәяси хатасы нәтиҗәсендә башкорт хәрәкәте әгъзалары аклар ягына күчә.
Бу чорда большевиклар тарафыннан куып таратылган Оештыру җыелышы әләме астында башка төрле хөкүмәтләр оештырыла. Алар арасында Башкорт республикасы аерым урында тора. Башкалардан аермалы буларак, аның территориясе, халкы була һәм ул үзен вакытлы дип исәпләми. Шул рәвешле билгесезлек, авыр сынаулар чоры башлана. Большевикларның составы һәм власть форматы буенча башка төрле, альтернатив республика төзү омтылышы уңышсызлыкка очрый. Шул ук вакытта, безнең республика үсә һәм ныгый.
1918 елның ахырында аклар демократ битлеген сала, алар хәрби, генераллар диктатурасын, элекке империяне тергезү идеясен алга сөрә. Болар барысы да Советларга һәм Башкорт республикасының демократик стратегиясенә каршы килә. Реакцион башкортлар белән бер юлдан бару мөмкин түгел. Республика һәм аның хәрби көчләре арасында Колчак диктатурасы арасында хәлиткеч капма-каршылык башлана.
Килеп туган хәлдән чыгу юлларын эзләү шартларында, 1918 елның декабрендә – 1919 елның гыйнварында Башкорт республикасы һәм Совет власте вәкилләре арасында сөйләшүләр башлана. Гыйнвар азагында республика вәкиле Муллаян Халиков Уфа губревком җитәкчеләренә Совет власте белән нинди анык шартларда килешү төзергә мөмкин булуы турында сөйли. Сөйләшү турында Үзәк хөкүмәткә мәгълүмат юллана. 1919 елның 6 февралендә Владимир Ленин һәм Иосиф Сталин култамгасы белән Башкорт республикасы белән килешү төзү мөмкинлеге турында җавап телеграммасы килә. Шул рәвешле киләчәккә юл ачыла.
1919 елның 18 февралендә Темәс авылында Абдулла Әдһәмов, Әхмәт-Зәки Вәлидов, Әбдерәшит Бикбов һәм башкалар катнашлыгында Башкортстан Хөкүмәтенең тарихи утырышы үтә. Сөйләшүләр тәмамланганын көтеп тормыйча, 18 февральдә сәгать 10да Башкортстан Хөкүмәтен Совет власте ягына күчкән дип санарга, дигән карар кабул ителә. “Икенче пункт – Кече Башкортстан территориясен “Башкорт Совет Республикасы” исемендә Русия Социалистик Федератив Совет Республикасының бер өлеше дип исәпләргә”. Биш — укчылар, ике кавалерия полкы һәм ярдәмче часть, барлыгы 6556 кеше Кызыл Армия ягына күчә.
Сөйләшүләр февральдә генә түгел, ә март аенда да дәвам итә. 17 мартта Иосиф Сталин, Мстислав Кулаев, Муллаян Халиков, Әбдерәшит Бикбов килешүнең соңгы текстына кул куя. 20 мартта Владимир Ленин рәислегендә РСФСР Халык Комиссарлары Советы утырышы үтә, 269нчы протоколда Автономияле Башкорт Республикасын төзү турында карар раслана. Менә шулай Русия Федерациясе составында беренче милли республика төзелә.
2019 елның мартындагы юбилейга әзерлек бара. Башкортстан Башлыгы тиешле документларга кул куйды. Олы юбилейга әзерлек чорында йөздән артык мөһим объект төзелеп, сафка басачак. Тантанада ил җитәкчелеге, төбәкләр вәкилләре, чит ил кунаклары катнашачак. Якынлашып килүче мөһим вакыйга Русиядәге федератив мөнәсәбәтләр һәм халыклар дуслыгы бәйрәменә әйләнәчәк, дип зур ышаныч белән әйтә алам.
Марат ЯМАЛОВ,
тарих фәннәре докторы.