+13 °С
Болытлы
Гәзиткә язылуVKOKTelegram
Барлык яңалыклар
Җәмгыять
30 октябрь 2021, 07:50

Гаепсез гаеплеләр

Хәтәр вакыйгаларга сигез дистә елдан артса да, алар салган кара шом халык күңеленнән әле дә җуелмый.

Гаепсез гаеплеләр
Гаепсез гаеплеләр
Сәяси золым корбаннарын искә алу көне 1991 елның 18 октябрендә РСФСР Югары Советы карары белән гамәлгә кертелде. Әлеге дата 1974 елның 30 октябрендә Мордовия лагерьларындагы тоткыннарның ачлык игълан итүенә бәйле сайлана. Аны сәяси тоткыннар СССРда сәяси репрессияләргә каршы протест билгесе итеп, төрмә һәм лагерьларда тоткыннар белән рәхимсез мөгамәләгә каршы игълан итә.

Тоталитар режимнан зыян күрүчеләрнең төгәл санын исәп­ләп булмый. Русия Президенты каршындагы Реабилитация комиссиясе мәгълүматлары буенча, гаепсез репрессияләнү­челәр — миллионнар, һәм алар­ның шактый өлеше беркайда да исәпкә алынмаган. Сакланган документлар буенча, 1921 елдан 1953 елга кадәр генә дә 4,6 миллион кеше репрессияләнгән. Шунысын истә тотарга кирәк: зыян күрүчеләр исемлегенә репрессия­лә­нүчеләр үзләре генә түгел, аларның балалары да керә, алар эзәрлекләүләр нәтиҗә­сендә әти-әниләреннән мәх­рүм калган.
Русия Президенты каршындагы Комиссия мәгъ­лүматлары буенча, “Сәяси золым корбаннарын реаби­литацияләү турында”гы Закон гамәлгә кертелгәннән алып 2015 ел ахырына 3,7 миллионнан артык кеше реа­билитацияләнгән. Шул исәп­тән, сүз зур иҗтимагый резонанс тудырган эшләр, аерым алганда, бөек биюче Рудольф Нуриевны, Патриарх Тихонны һәм аның даирәсен, меньшевиклар партия­сенең танылган эшлеклеләре — Марк Бройдо, Николай Суханов, галим-биолог Николай Тимофеев-Ресовскийны реабилитацияләү турында бара.
1989 елның ноябрендә СССР Югары Советы “Көчләп күченде­релгән халыкларга каршы законсыз һәм җинаятьчел репрессив актларны законсыз дип тану турында” Декларация кабул итте. 1992 елда Президент каршында Сәяси золым корбаннарын реабилитацияләү буенча комиссия төзелде.
Бүген бу юнәлештә эш дәвам итә: Русиядә золым корбаннарына ярдәм итүгә юнәлтелгән карарлар кабул ителде һәм үтәлә, реабилитацияләнгәннәр эшләре буенча махсус комиссияләр төзелгән.

Башкортстан тарихыннан

1937 елда Башкортстанга ВКП(б) Үзәк Комитеты каршындагы Партия контроле комиссиясе әгъзасы М. Сахъянов килә. Максаты — “халык дошманнарын” фаш итү буенча Башкортстан партия оешмасының эшчәнлеген тикшерү. Ул БАССР партия өлкә комитеты җитәкчелеген корткыч­лыкны фаш итү буенча эш­сезлектә гаепли. 1937 елның 17 сентябрендә “Правда” гәзи­тендә Л. Перевозкинның “Башкортстанда буржуаз милләтчеләр төркеме” дигән мәкаләсе басылып чыга, анда республиканың бөтен партия-хуҗалык аппараты “буржуаз милләтчеләр”дән, “вәлидов­чылар”дан тора, дип язылган.
Шул ук көнне “Известия” гәзи­тендә “Башкорт буржуаз мил­ләтчеләре һәм аларның яклаучылары” дигән мәкалә чыккан. 1937 елның октябрендә республикага ВКП(б) Үзәк Комитеты секретаре Андрей Жданов килә. Башкортстан өлкә комитетының III пленумында ул милләтчеләрне һәм троцкий-бухарин блогын тар-мар итәргә, шпионнарны һәм диверсантларны юк итәргә чакыра, өлкә комитеты җитәкчелеген халык дошманнары белән көрәш алып бармауда һәм аларны яклауда гаепли. ВКП(б)ның Башкортстан өлкә комитетының беренче секретаре Яков Быкин вазыйфасыннан бушатыла, кулга алына һәм атып үтерелә.
Золымга дучар булучылар махсус поселокларда тотылган. Һәр поселок комендант җитәк­челегендәге зур булмаган концентрацион лагерь булып тора. Махсус поселокның хезмәткә сәләтле кешеләре агач хәзер­ләүдә, торак йортлар һәм сәнәгать объектлары төзүдә эшләгән. Аларны азык-төлек белән тәэмин итү начар була, медицина хез­мәте күрсәтелми диярлек. Авыр хезмәт, ачлык, кышкы салкыннар күпләп үлемгә китерә. 1932-33 елларда гына да 2156 кеше үлгән.
Бөтен илдәге кебек үк, Башкортстандагы сәяси репрессияләр һәм төзәтү-хезмәт лагерьлары системасы да Сталин үлеменә кадәр яшәп килә. Хөкем ителү­челәрне реабилитацияләү КПССның XIX конференция­сеннән соң башлана. КГБ, Прокуратура һәм БАССР Югары суды хезмәткәрләре зыян күрүчеләрне реабилитацияләү буенча зур эш башкара. 1991 елның апреленә 42 мең, шул исәптән суд булмаган органнар тарафыннан законсыз рәвештә хөкем ителгән 23 меңнән артык кеше, реабилитацияләнә.
1991 елның 11 февралендә Башкортстан Министрлар Сове­тының “Киңкүләм репрессияләр чорында җинаять җаваплы­лыгына нигезсез җәлеп ителгән һәм соңыннан реабили­тация­ләнгән гражданнарның матди-көнкүреш шартларын яхшырту чаралары турында” Карары чыкты, ә 1993 елның 7 июлендә республика Югары Советы Прези­диу­мының “Сәяси золым корбаннарын пенсия белән тәэмин итү турында” Указы дөнья күрде.

Саннар сөйли
Баш­корт АССР­ы тарихында 50 мең­нән артык кеше репрессияләнгән.
Милли состав буенча: урыслар — 30, башкортлар — 28, татарлар – 24, башка милләт вәкилләре — 18 процент;
белем бирү дәрәҗәсе буенча: белеме булмаганнар — 45, башлангыч белемлеләр — 40, урта белемлеләр — 12, югары белемлеләр — 2,5 процент;
мәшгульлек буенча: крестьяннар — 70, эшчеләр —14, эшсезләр — 3, интеллигенция — 8, руханилар — 3 процент;
70-74 яшьләрдәге репрессияләнүчеләрнең — 80, 60-64 яшьтәгеләрнең 36,4 проценты, 55-59 яшьлекләрнең һәр өченчесе атып үтерелгән.
Бу — рәсми мәгълүматлар.



Резеда ГАЛИКӘЕВА.

 

Автор:Резеда Галикәева
Читайте нас: