Борынгы авылның данлы улы

Тормышта мыштыр булсаң, моның авырлыгы башкаларга түгел, тәүдә үзеңә төшә. Күп еллар ишетеп-күреп йөргән һәм хәтта никадәрдер якынлыгын сизгән Рыфат Мәүлетов турында бер сүз әйтеп калыйм, дип, ничә тапкырлар омтылдым. Вакыт исә үшәннәрне көтеп тормый, мин җыенып йөргән арада, шушы елның мартында, Серго Орджоникидзе исемендәге Уфа авиация институтын (хәзер ул инде авиация-техник университет атамасы белән йөри) утыз елдан күбрәк җитәкләгән легендар ректорның тууына туксан биш ел тулган икән. Рыфат Рәхмәтулла улына табигать бөтен нәрсәне дә кызганмый биргән иде.

Коеп куйган кебек буй-сын, йөзенә чыккан олпатлык, ә инде галимлеге, оештыру һәм башкаларны дәртләндерә белү сәләте турында сүз кузгату да кирәкми. Мәүлетовка хәтта аз гына охшаган шәхесләрне дә лидер, ягъни һәр нәрсәдә алдынгы кешеләр дип йөртү бар. Ә Рыфат Рәхмәтулла улына ректорлык вакытында ук, үзенә әйтелмәсә дә, “бөек” исеме табигый рәвештә тагыл­ган иде.Рыфат Рәхмәтулла улы, кабатлап әйтәм, кайда гына эшләсә дә, ким-хур булмас иде, чөнки зур җитәкче булу сыйфатлары аңа күкрәк сөте, ата тәрбиясе белән бирел­гәндер. Берәүләр — игенче, икенчеләр урман үстерә, өченчеләр корыч эретә. Мәүлетовның, Мәскәүдә аспирантура тә­мамлап, кандидатлык диссертациясен яклап, Уфада авиация институтында укыта башлавыннан шушы югары уку йорты да, арытаба, гомумән, Башкортстан фәне дә откан, әлбәттә.

Мәүле­товның өч дистә ел ректорлыгы чорында зур булмаган провинциаль вуз башкалар көнләшерлек матди базалы, йөзләрчә галимне үзенә җәлеп иткән югары уку йортына әверелде. Хәзер авиация-техник университеты, Уфа нефть-техник университеты белән беррәттән торып, Русиядәге генә түгел, дөньядагы иң мәртәбәле вузлар рәтенә басу өчен ныкыша.Башкалабызда элекке еллардан яшәүчеләрнең хәтерен­дәдер, хәзер авиация-техник университеты корпуслары торган урында Уфаның Үзәк базары урнашкан иде. Без, Башкорт дәүләт университеты студентлары да, юл уңаенда базарга сугылмый үтмибез, чөнки монда яңа гына пешкән арзан ливер пирожкилары саталар, ә базар үзе, элекке кинофильм­нардагы кебек, гөжләп тора. Тукайның “Печән базары, яхүд Яңа кисекбаш” поэмасында әйтелгәнчә, “иртә берлән кайнамакта бу базар, кайда баксаң, анда тулган сәүдәгәр. Кайсы сатмактыр, кайсы ала, берсе алдый, шунда берсе алдана”. Менә шунда 1941 елда Рыбинск шәһәреннән эвакуация­ләнгән авиация институты килеп төпләнә. Әйткәндәй, Рыбинск моторлар заводы да шул ук вакытта Уфага күчерелгәч, бездәге моторлар заводы яңа сулыш ала һәм вакыт үтә килә куәтле производство берләш­мәсе булып китә. Моны аерып әйтүемнең әтнәкәсе шунда: Уфа моторлар төзү берләш­мәсе, байтак күләмдәге продукциясе авиация двигатель­ләре буларак, әле дә без бәян иткән университетның кадрлар әзерләү һәм уку-практика үтү базасына әйләнә. Мондый кулдаш булуның уңай яклары санап бетергесез. Рыфат Мәүлетов авиация-техник университетын элекке мескен генә институттан бүгенге хәлгә җиткерү өчен никадәр рухи көч түккәндер, эзләнүләр һәм икеләнүләр аша үткәндер, хәзер инде белә дә алмабыз.

Ә инде бүгенге университет — иң камил техника һәм алдынгы технологияләрне үзендә туплаган тоташ бер дөнья. Олпат галимнәр өчен ул кадимге эш урыны, ә тормышка үзаллы аяк басарга гына торган яшь-җил­кен­чәкнең күз алдында — могҗизалар иле, фантас­тиканың гамәли производство булып гәүдә­ләнеше.Университетның эчке структурасына чума башласак, тирәнгә китәрбез, һәм аннан ерып чыгуыбыз да икеле. Фәкать шуны гына тәкърар­лыйк: аның Уфа моторлар төзү-производство бер­ләшмәсе янындагы кичке факультеты 1942 елда ук эшли башлаган. Бүген килеп Ишембай, Кү­мертау, Нефтекама, Стәр­летамак шәһәрлә­рендәге филиаллары үзләре үк вузларга торышлы. Университет хәс­тәрлеге белән үсеп чыккан Перспектив материаллар, Механика, Металларның үтә сыгылмалылыгы проблемалары институт­ларының эшчәнлеге турында чишелеп сөйләргә тел кычытса да, хәзергә тыелмак булдым, чинки фикер җебе Рыфат Мәүлетовның шәхе­сеннән читләшеп бара. Ә бу килешмәс.

Авиация институтының беренче ректоры булып 1943 елдан И. П. Емелин эшли башлаган. Кызганычка каршы, мин әлеге вузны ифрат авыр чакта унсигез ел җитәк­ләгән бу шәхес турында хәбәрдар түгел. Ректорлыкны 1961 елда Рыфат Мәүлетов, арытаба эшне Салават Кусимов (генерал һәм Герой Таһир Кусимовның улы), Морат Гозәеров дәвам иткән. Рыфат Рәхмәтулла улына әйләнеп кайтканда, вуз өчен җанын фида кылып эшләү Мәү­летов өчен яшәү мәгънәсе бул­гандыр. Аның хезмәт җимеш­ләре — чын мәгънә­сендәге каһарманлык. Русия­нең иң мәшһүр ректорларын хәтергә алган чакта, гадәттә, иң тәүдә Казан университетын җитәк­ләгән бөек математик Николай Лобачевский белән Мәскәү дәүләт университеты ректоры Иван Петровский искә төшә. Бөек галимнәр, оештыручылар, иҗатчылар. Шундый легендар ректорлар сафында Рыфат Рәхмәтулла улының да лаеклы урыны бар.

Мәүлетов Уфа авиация институтына, Мәскәүдә аспирантура үтеп, яшь кенә фән кандидаты сыйфатында килгә­нендә якташым, Русия Фәннәр ака­демиясенең мөхбир-әгъ­засы, Башкортстан Фәннәр академиясе академигы Марат Илһамов студент булган икән. Танышлыклары, соңрак инде дуслыклары шушы вакыттан башланган.

Тарихта гына калган ул елларны профессор Илһамов менә ничек хәтерли:

“Мин СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы аспирантурасына 1959 елда кергәннән соң, берничә ел без очраша алмый йөрдек. Шушы вакыт эчендә ул авиация институты ректоры булып киткән, институт исә Уфаның үзәк базары урынында күтәрелгән бинага күчкән. Алтмышынчы еллар ахырында мин институтка килгәндә ул яңа корпуслар төзү, яңа кафедралар һәм юнәлешләр булдыру, үз кадрларын тәрбияләп үстерү, шулай ук, башка шәһәрләрдән дә җәлеп итү планнары белән җилкенеп йөри иде. Институт музее, аерым алганда, институт биналары ансамбленең макеты мине, яшермим, шаккатырды. Хәтеремдә, ул елларда Казан авиация институты җитәк­челәренең берсе миңа, СССР вузлары ректорлары корпусында очраклы кешеләр “юктыр, мөгаен”, иллә мәгәр алар арасында Р. Р. Мәүлетов аерылыбрак тора”, дигән иде...”

Ул елларда Рыфат Рәх­мәтулла улы республикада җәмәгать эшлеклесе буларак та киң танылу алды. Мостай абыйның сүзләре хәтердә, ул: “Рыфат һәрчак мин тимер-томырга беткән кеше”, ди торган иде. Сиземләвемчә, ул чак кына шыттырып та җибәр­гәндер инде. Аның хисле, олы йөрәкле кеше икәнлеген белә идем бит.

Театрны, шигъриятне, музыканы яратты. Укыту эшенә әхлакый тәрбияне кертүне Мәүлетов бик мөһим санады. Шунда, әдәпкә көч төшсә дә, 2004 елда нәшерләнгән “Формула прочности” дигән китабымнан бер генә сөйләм китерергә булдым:

“Күп башлангычларны, хәтта үзенең фәнни өлкәлә­реннән ерак торганнарны да дәртләндергән, әдәбият һәм сәнгатьне үз канаты астына сыендырган бу кешенең исеме шулкадәр дә легендага әверелгән иде. Без, әлегә яшь журналистлар, уңае чыккан саен аны күрергә, күзенә чалынырга тырыша идек, ә Мәүлетов белән ­әң­гәмәләшү журналист өчен сирәк очрый торган мәртәбә саналды”.

Гомумән, Рыфат Рәхмә­тулла улы мәдәният әһелләре белән хәзер сирәгрәк күренеш саналган якынлыкта яшәде. Аның Мостай Кәрим, Заһир Исмәгыйлев белән дуслыгы бүгенге кайбер түрәләрнең төшенә дә керә алмыйдыр. Бермәл, журналист һәм язучы Тайфур Сәгыйтовның дәртен куәтләп, Мәүлетов Эсто­ниядәге Палдиски шәһәренә скульптор Тамара Нечаеваның Салават Юлаев бюстын кую өчен әдәбият һәм сәнгать әһелләре, журналистлардан тупланган делегациясен автобус белән җибәрүгә иреште.....

Бүздәк районында элек­керәк заманнарда халкы мең ярым кешегә җиткән, татарлар белән башкортлар дөнья хәстәрләрен уртаклашкан Шланлыкүл дигән авыл бар. Чәрмәсәнгә койган Олы Кыдаш елгасыннан сулана аның халкы. Борынгы данлы авыл ул — Шланлыкүл. Мисал өчен, Рыфат Рәхмәтулла улының туганы, шулай ук техник фәннәр докторы, профессор Мидхәт Мәүлетов, “Башнефть” бер­ләшмәсенең генеральный директоры Ампир Сыртланов, революциягә кадәр үк Уфа губернасыннан Дәүләт думасы депутатлары итеп сайланган Шәйхәйдәр белән Галиәскәр Сыртлановлар, шул ук Дума депутаты Габуллатыйф Бай­тирәков, күренекле хәрби хирург Нурлыгаян Байтирәков, энергетик, Социалистик Хез­мәт Герое Якуп Төхвәтуллин һәм башка күпләрнең исем-шәрифен китерергә мөмкин. Легендага әверелгән ке­шеләрнең хезмәте һәм тормышы да вакыт үтә килә сабак алырлык, әманәт булырлык хикәяткә әйләнә. Рыфат Рәхмәтулла улы белән дә шулай. Аны онытмыйлар, исемен кадерләп телгә алалар. Бүздәк районы үзәгендәге урам­нарның берсе Мәүлетов исемен йөртә. Башкортстан Фәннәр ака­демиясендә техник фәннәр өлкәсендәге эшләр өчен аның исемендәге премия булдырылган. Гомумән, Рыфат Рәхмәтулла улының югары белем бирү һәм фән өлкә­сендәге эшчәнлеге тоташ дәверне, Мәүлетов дәверен булдырды. Юрамыйк, әмма вакыты җиткәч, авиация-техник университетына Мәүлетов исеме бирелмәс дип кем әйтә ала? Бу дөнья хәйләгә генә корылмаган, анда могҗизалар да булгалый.

Марсель Котлыгалләмов.