“Асылташ”лар җәмгыятьтә ялтырый

Яшьләрдә җаваплылык тойгысы тәрбияләү мөһим.

Дөньядагы иң матур күренеш – ата-ана үрнәгендә тормыш юлыннан ышанычлы атлаучы бала.

Конфуций.

Бу мәкаләдә безнең, ата-ана буларак, балаларыбызга, оныкларыбызга һәм нәселебезгә үз үрнәгебездә уңышка ирешү, иҗади шәхес буларак формалашуга юл күрсәтергә тиешлегебез турында сүз барачак.

Әйдәгез, элек ата-бабаларыбыз балаларына өлкәннәр тормышына күчәргә ничек ярдәм итүен искә төшерик. Анда уңайлы яшәү өчен ата-бабаларга исән калу гына түгел, уңышлы үсешергә дә кирәк була. Үзеңне эчке яктан структуралаштыру, ягъни үз фикереңне тәртипкә салу зарурлыгы туа. “Аллаһы Тәгалә тәртипкә омтылучыларга ярдәм итә” дигәннәр. Малайлар, егетләр ир-ат корына керүгә багышланган йолалар булдырыла. Алар бәйрәм төрендә оештырылып, физик көчне, нәселнең рухи тормышын, риваятьләр, фольклор, йолаларны белүне үз эченә ала. Нәтиҗәдә, аларга, “егет” – “джигит” яисә “таз” (көчсез) дигән исем бирелә. Халык аңында 11-12 яшьлек малай атта чабарга, ә кыз көянтә күтәрә алырга тиеш дигән фикер өстенлек итә.
Болар барысы да малайлар һәм кызларның физиологик үсешенә, ягъни үсмерләрнең җенси өлгерү чоры белән бәйле. Бу безнең этноска меңнәрчә еллар дәвамында сакланып калырга һәм үсешергә ярдәм итә. Ул чактагы тирә-як басымы факторына каршы тора алмаган халыклар юкка чыккан яки башка этносларга күчкән.

Киләчәктә яңа заман сулышына бәйле этносны саклап калу һәм үстерүнең башка критерийлары да булырга мөмкин.

Элек нәрсәгә булса да багышлаулар йоласы шулай узган. Һәркем үз социаль төркемендә була. Алар бер-берсенә ярдәм итеп яши һәм барысы да иң яхшысы булырга омтыла. Әмма аерым түгел, ә коллективта. Халык юкка чыкмасын өчен бердәм булу һәм күмәк акыл булдыру кирәк.

Совет чорында тирә-як мохит басымының үз факторы була. Система яшьләрне социальләштерү өчен октябрят, пионер, комсомол кебек структуралар булдыра. Бу социаль баскычта шәхес буларак формалашырга һәм үз идеяләреңне тормышка ашырырга мөмкинлек бирә. Үз чиратында, җәмгыять мәктәптә укуганда ук, үзләренең оештыру һәм идарә итү сәләтен тормышка ашырып, остазларның сизгер җитәкчелеге астында кыюлык һәм җаваплылык тәрбияләнгән “асылташ”ларны ачыклаган. Җәмгыятьтә өлкәннәр баланың урамда үз-үзен тотышын контрольдә тота, әгәр ул социумга каршы гамәлләр кыла икән, теләгән һәр өлкән кеше аны урынына утырта ала. Ягъни, җәмгыять тәрбия өчен җавап бирә, узып баручылар начар гамәл кылган үсмергә шелтә белдереп, сүзләре белән урынына куя ала. Ә хәзер мондый күренеш бармы? Яшьләр балалар һәм өлкән буын каршында әдәпсез сүзләр әйтә, әхлакый тәртипсезлек күрсәтә – бөтен кеше күз алдында үбешә-кочаклаша, тәмәке тарта, теләсә кая чүп-чар ыргыта. Берәрсе берәр сүз әйтсә! Табу-тыю төшенчәсе юк.

Илдә либерализм тантана иткән 30 ел эчендә безнең җәмгыять яңа басым белән очрашты. Мин долларның глобаль икътисади кризисы һәм дөньяның валюта зоналарына бүленүе турында әйтмим. Сүз әлеге вакытта үсеп килүче буынны әхлакый тәрбияләүдә кем өстенлек итә алуы турында бара. Иерархик дәүләт структуралары төрендәге либераль система үзеннән-үзе юкка чыкты һәм формаль характерда гына гамәлдә. Әлеге буш урынны үзен оештыручы структура төрендәге дәүләт һәм үсеп килүче буынның ата-аналары контролендә булмаган социаль челтәрләр алды: Вконтакте, Instagram, ТикТок һәм башкалар. Алар аңсыз яшьләрне җәлеп итә, ә бу 90 процент эгоистлык сыйфатларын тәрбияләү дигән сүз. Тик бер мөһим фактны онытырга ярамый, безнең яшьләрнең аңы тулысынча формалашып, балалыгы чыгып бетмәгән. Алар яхшыны яманнан аера алмый. Бу җәһәттән социаль челтәрләр яшьләребезне кайда җәлеп итәрен беркем дә фаразлый алмый, әмма шунысы ачык – аларның уңыш, макулатура, тимер-томыр җыю, китап уку, фән, телләрне өйрәнү рәвешендә үз-үзләрен табу мөмкинлеге юк. Бу челтәрләрдә яшьләр үзләрен ничек кенә тотмый, әле болай, әле тегеләй сикерә, кыскасы, маймылларча кылана, шул ук вакытта алар урамга чыгарга чакыруны шундук эләктереп алып, флешмоб буларак кабул итә! Менә кайда ул яшьләрне тәрбияләүдәге уңышсызлык! Ә бит уңай характердагы бу энергияне алар башка юнәлешкә дә җибәрә алыр иде, тик бу юлны аларга кем күрсәтәчәк? Билгеле, социаль челтәрләр түгел.

Яшьләр оешмалары, якшәмбе мәктәпләре, хәрби-патриотик юнәлешле үзәкләр бар, ләкин алар бик аз.

Үткәндәге барлык яхшы күренешләрне яңадан тергезү өчен объектив зарурлык бар: меңнәрчә еллар сакланып килгән, кеше нәселен үстерергә мөмкинлек биргән этнос гореф-гадәтләре һәм традицияләре. Телне саклап калу – үзмаксат түгел, аны үстерү кирәк. Без һәрвакытта да, ким дигәндә, билингвистик этнос булдык, бу Русия кебек бердәм территориаль, күпмилләтле илдә яшәргә мөмкинлек бирде. Шулай ук киләчәк буынны һәм безнең социумда җаваплылык алырга әзер булган ир-атлар тәрбияләү үрнәгендә мәгариф системасында үсеп килүче буынны социальләштерү проблемалары буенча совет чорындагы иң яхшы тәҗрибәне алырга кирәк.

Бүген безнең яшьләр социаль челтәрләрдә килеп туган җитди янауларның берсе белән очрашты. Аларны үсеп килүче буынны акылсызландыру максаты эзәрлекли.

Социаль челтәрләрне ата-аналар да, дәүләт структуралары да контрольдә тота алмый. Бу – тышкы мохит басымы факторы буларак җитди чакыру.
Педагог буларак, шуны әйтәсем килә: үсеп килүче буынның мәгълүмати хәвефсезлеге аларның яхшылык һәм яманлыкны аера белүеннән тора, ягъни, алар нәрсә начар, нәрсә яхшы, нәрсә тыелганын белергә тиеш. Кешенең биологик төр буларак мәгариф аша исән калуы өчен. Кытайда югары элитаның һәм Көнбатыш дөньяның үз балаларына мөнәсәбәтләре мисалында шул ачык күренә: аларның балалары махсус мәктәпләрдә укый. Уку йортының статусына карамастан, укучылар катгый дисциплинага өйрәтелә, барысына да бертөрле һәм гадел карыйлар. Алар барысы да бер төрле форма киемендә. Тыңламаган һәм өй эшләрен системалы рәвештә үтәмәгән өчен олигарх һәм элита балалары уку йортыннан куылырга мөмкин.

Кызганычка каршы, безнең балалар әлегә дөньяда иң яхшы белем бирү мәктәбе урынына гамәлгә кертелгән Болон системасы буенча укый, ул Кытай, Япония, Израиль һәм Көнбатыш илләрдә өстенлекле уку йортларында кулланыла. Алар (бу илләрнең элитасы) совет чоры мәгарифе серен белә, ул 30 ел дәвамында тарихи Русиядә сука белән җир сөрүдән алып беренче кеше Юрий Гагарин Җиһанга очуга кадәр юл үтәрлек мөмкинлек бирде. Безгә бу системага кире әйләнеп кайтырга кирәк. Без, ата-ана буларак, балаларга төп нигезне тәшкил итүче фәннәрне тирәнтен өйрәтергә тиеш.

Уку йортларында дөньяны танып белүдә логика, психология, философия, риторика, астрономия, тригонометрия кебек база фәннәренә өстенлек бирелгәндә, бездә мәгариф өчен җавап бирүче либераль элита халыкны иҗат итүче сыйфатында түгел, ә кулланучылар буларак әзерләүне хуп күрә.
Әмма яшьләр сәламәт акыл белән генә бүгенге тирә-як мохит басымына нәтиҗәле каршы тора алачак.

Сәламәт зиһен – ул кешенең сәламәт акыл нигезендә формалашкан иң югары сәләте. Сәламәт акылга таянып, үз фикерең һәм хис-тойгыларың белән нәтиҗәле идарә итәргә мөмкин. Ә үсешкән зиһенгә ия кеше начар гамәлләрне сирәк кыла. Мондый кеше экстремаль очракларда да башын югалтмый. Билгеле, акыллы кеше үзен төптән уйланылмаган идеяләр белән мавыктырырга ирек бирми. Сәламәт акыл – нормаль бәя, тормышка “ал күзлек” аша түгел, ә адекват караш. Акыллы кеше логика белән мавыкмый. Ул эчке сиземләүгә, фантазиягә, уйлар очышына урын калдыра. Әгәр акыл эчке сиземләүне кире кага һәм инстинктларга хезмәт итә икән, бу кеше түгел, ә хайван төзелеше психикасы.

Сәламәт акыл – ул тирәнтен фикерләү, ә ул бар җирдә дә, өйдә, таныш булмаган мохиттә дә, экстремаль шартларда да бар. Сәламәт акыл гамәли күнекмәләр таләп итә. Ул баш миен файдаланмасаң, кими. Сәламәт акыл өчен фикерләү хезмәте кирәк.

Безнең һәрберебез үзен тормышның төрле якларын өйрәнгән һәм тиешле тәҗрибәгә ия булган акыллы, белемле кеше дип саный. Шул ук вакытта, без сезнең белән Интернетка бернинди каршылыкларсыз кереп, төрле мәгълүмат табып була торган югары технологияләр чорында яшибез. Анда белем алырга, һөнәр үзләштерергә, чит телләр өйрәнергә мөмкин. Әйдәгез, уйлап карыйк әле, күпме кеше Интернетта булган мәгълүматны файдалы итеп куллана икән?
Еш кына кеше мәгълүмат океанында “бата” (ул көн саен геометрик прогрессиядә үсә), бер мәгълүмат чыганагыннан икенчесенә күчә. Нәтиҗәдә, хәтер начарлана, фикерләү сәләте зәгыйфьләнә (бигрәк тә яшьләрдә), шулай ук игътибар кими.

Социаль челтәрләрдәге аралашуларда бер-берсен ишетмиләр. Һәркем үзенекен сөйли. Кешеләр үз фикерләрен яклый, үзләрен нормаль хис итә һәм хәтта үзендә кайбер җитешсезлекләр барлыкка килүен дә сизми.

Фикерләү начарлануы – хәвефле күренеш. Сәламәт акыл турында сөйләгәндә, шуны билгеләп үтәсем килә, ул – капма-каршы булган мәгълүмат ресурслары. Бу кешегә турыдан-туры психологик йогынты ясаучы мәгълүматка әйләнүче ресурслар. Социаль челтәрләр кешеләрнең үз-үзләрен тотышын һәм теләген формалаштыру коралы буларак махсус булдырылган. Кеше интеллектына чит ихтыярны көчләп тагу максатында турыдан-туры йогынты ясаучы алымнар һәм ысуллар эшләнелә. Мәсәлән, “Казан атучысы”на бәйле хәл шуңа ачык үрнәк булып тора.

Сер түгел, киңкүләм мәгълүмат чаралары кешеләрнең аңына йогынты ясый. Сәясәтчеләр, блогерлар, медиа шәхесләре, экспертлар, философлар һәм башкаларның акылы зәгыйфь булу күп кенә кешеләр өчен хәвеф белән янарга сәләтле һәм начар социаль нәтиҗәләргә китерергә мөмкин. Шулай итеп, сәламәт мәгънә – сәламәт акыл – ул дөрес фикер йөртә белү, шул ук вакытта дөресне ялганнан аеру (Фуркан). Ә сәламәт акыл төшенчәсе акыл эшчәнлеген күз уңында тота, ул фикерләү нормасын билгели. Кешенең башы нинди уйлар белән тулылануы аның әйләнә-тирә чынбарлыкны ничек кабул итүе белән бәйле.

Әлеге чор Кытай астрологиясендә Сукояр йолдызлыгы билгесе белән чагыштырыла. Сукояр дәвере – мәгълүмат (мәгълүмат агымы) чоры.
Үсеп килүче буынның мәгълүмати хәвефсезлеген, аларда халкыбызның гореф-гадәтләре, мәдәнияте һәм туган теле турында нигезле белеме булганда тәэмин итәргә мөмкин. Алар дөньяны танып-белү өчен база фәннәрен үзләштерергә һәм көндәлек тормышта сәламәт акыл гадәтен тәрбияләргә тиеш.

Шамил Батыршин.

Башкорт дәүләт университетының һәм М. Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогия университетының өлкән преподавателе.

Автор:Зөлфия Фәтхетдинова

Читайте нас:

Теркәлү саны: 2019 елның 24 маендагы Эл сериясе № ФС 77-75682.

Басманың яшь категориясе 12+

___________________

Сетевое издание «KizilTan» зарегистрировано Федеральной службой по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций (РОСКОМНАДЗОР)

Регистрационный номер: серия Эл № ФС 77-75682 от 24 мая 2019 г.

Возрастная категория издания 12+

Гамәлгә куючылары: Башкортстан Республикасы Матбугат һәм киңкүләм мәгълүмат чаралары агентлыгы, Башкортстан Республикасының “Республика Башкортостан” Нәшрият йорты дәүләт унитар предприятиесе.

____________________

УЧРЕДИТЕЛИ: Агентство по печати и средствам массовой информации Республики Башкортостан, Государственное унитарное предприятие Республики Башкортостан Издательский дом «Республика Башкортостан».

Баш мөхәррир Фаил Камил улы Фәтхетдинов.

Кабул итү бүлмәсе телефоны: 8 (347) 272-13-61.

___________________

Главный редактор: Фатхтдинов Фаил Камилович.

Телефон приемной: (347) 272-13-61.

Телефон

8(347)272-13-61

Электрон почта

kyzyltan@mail.ru

Адресы

450079, Уфа шәһәре, Октябрьнең 50 еллыгы урамы, 13 нче йорт

Реклама хезмәте

8(347)272-62-27

Хезмәттәшлек

8(347)272-62-27