Бозаяз авылы тарихында кемнәр эз калдырган?

Күптән түгел дөнья күргән басмада әлеге сорауга тулы җавап табарга мөмкин.

Бөек Ватан сугышы илебездә бер генә гаиләгә дә кагылмыйча калмый. Бозаяз җирендә туып-үскән ир-егетләр, гүзәл хатын-кызлар да фронтта алыша.
“Барысы да фронт өчен, барысы да җиңү өчен!” лозунгы совет кешеләренең тормыш шигаре була. Фронттагы һәр көн эшче һәм крестьяннарның, зыялыларның тылдагы фидакарь хезмәте белән матди яктан тәэмин ителә. Уртак җиңүгә Башкортстан халкы да зур өлеш кертә.

1941 елның җәендәге сугышларда 170нче укчылар дивизиясе катнаша. Дивизия 1939 елның 2 сентябреннән Башкортстанда, ул вакытта Стәрлета­макта урнашкан 98нче укчылар дивизиясенең 308нче укчылар полкы нигезендә формалаша башлый. Дивизия командиры итеп генерал-майор Тихон Силкин билгеләнә. Запастан 1930 елларда РККда хезмәт иткән сугышчылар чакырыла. Бәлә­бәйдә 422нче укчылар полкы һәм 512нче гаубица-артиллерия полкы оештырыла. Тагын бер укчылар полкы – 717нче — Дәү­ләкәндә формалаша. Бозаяз районы, шулай ук күрше Әлшәй, Дәүләкән районнарыннан (170нче дивизиягә районнан 600дән артык кеше чакырылган) полкны тулыландыру өчен Дәүләкәнгә запастагы хәрбиләр чакырыла.
Бозаязлыларның күбесе 1941 елның көзендә һәм кышында Мәскәү янында барган сугышларда катнаша.
Мәскәү янында сугышлар барганда ил буенча яңа сое­динениеләр формалаша башлый. Шул исәптән 112нче Башкорт кавалерия дивизиясе оештырыла. 100дән артык кырмаскалылы 112нче Башкорт кавалерия дивизиясе байрагы ас­тында хезмәт итәргә чакырыла. Дивизия командиры итеп Бозаяз районының Биштәкә авылыннан Миңнегали Шәйморатов билге­ләнә.
Бу дивизия сугышчылары арасында Бозаяз авылы кеше­ләре дә була — Гайнулла, Миң­нулла һәм Гандәлиф Ишмаковлар, Биккол, Сәлимҗан һәм Ямсафир Абдеевлар, Гандәлиф Мостаев, Гариф Жданов һәм Сәлимҗан Бикмәтов. Гариф Жданов һәм Сәлимҗан Бикмә­тов алышларда һәлак була.
Бозаяз, Бозаязбаш һәм Бүләк авылларыннан Бөек Ватан сугышы фронтына 600гә якын кеше чакырылган, шулар­ның 350дән артыгы яу кырында ятып калган.
Сугыш яланында бик күпләр батырлыклар да күрсәтә. Шулар арасында Бозаяз районының Подлуб авылында туган Иван Полунин Советлар Союзы Герое исеменә лаек була. Ул 1945 елда Мәскәүдәге Җиңү парадында да катнаша.
Бозаяз районының Яңа Муса авылында туган Мостафа Газизов Дан орденының тулы кавалеры була.
Бозаяз кызлары Гайшә Әсә­нова, Суфия Жданова, Газимә Исмәгыйлева, Зәйнәп Рәҗәпова, Саймә Ишмакова, Фәһилә Кан­бәкова фронтка үз теләге белән китә.
Сугыш елларында авыл хуҗалыгының төп бурычы — илне азык-төлек, сәнә­гатьне чимал белән тәэмин итү була. Аның үтәлеше зур авырлыклар белән бирелә. Чөнки, сугышның беренче айларында ук ир-егетләрнең күбесе армиягә алына, күп кенә колхозчылар сәнә­гатькә һәм төзелешкә мобили­зацияләнә. Авылларда эшче көч булып хатын-кызлар, үсмерләр һәм картлар кала.
Барлык автомобильләр һәм тракторлар Армия ихтыяҗлары өчен озатыла. 1942 елның 1 гыйнварына районнан фронт өчен уннан артык машина һәм трактор, меңгә якын ат, йөзләгән арба җибәрелә.
Комсомол райкомы Бозаяз районы комсомолларына һәм яшьләренә җылы киемнәр җыярга һәм оборона фондына бер пар йон оекбаш һәм бияләй тапшырырга чакыру белән чыгыш ясый.
1942 елның кышы район халкы өчен аеруча авыр була. 40 градуслы салкыннар тора. Авыл халкы кешеләрнең ачлыктан хәлсезләнеп, урамда егылып үлүен искә ала. Сугыш елла­рының аннан соңгылары да ил халкы өчен авыр була.
Республика һәм ил күлә­мендә партия һәм хуҗалык җитәкчесе Зыя Нуриев һөнәри карьерасын Бозаяз районында башлый. 1940-42 елларда Зыя Нуриев халык мәгарифенең Бозаяз район бүлеген җитәкли, 1942-43 елларда Подлуб МТСы сәяси бүлеге начальнигы була. 1943-44 елларда ВКП (б)ның Бозаяз райкомының икенче секретаре була.
Бозаяз районы күпсанлы эвакуацияләнгән гражданнарны да кабул итә. Урындагы халык читтән килгәннәрне үз йортларында урнаштырган. Эвакуация­ләнгәннәр Белоруссия, Украина, Ленинград һәм Мәскәүдән килә. Алар арасында урыслар, украиннар, белоруслар, яһүдләр була.
Гвардия рядовое А. Соболев үзенең хатында ВКП (б)ның Бозаяз район комитетына һәм район Советы башкарма комитетына: “Мәскәүдән эвакуация­ләнгән гаиләмә күрсәткән яр­дәмегез, кызым Галинаны һө­нәрчелек училищесына билге­ләгәнегез һәм кече улым Юрикны балалар бакчасына урнаштырганыгыз өчен сезгә гвардия рәхмәтен җиткерәм. Госпиталь­дән чыккач, гаиләм турында борчылмыйча, мин өченче тапкыр фашистларны тар-мар итәргә китәчәкмен”, — дип яза.
Бозаязда сугыш елларында балалар йорты ачыла. Биредә төрле вакытта 100 һәм аннан да күбрәк ятим бала тәрбияләнә. Бу ятимнәрнең күбесе Совет сугышчылары һәм Бөек Ватан сугышы партизаннары балалары була. Авыр сугыш чорында һәм сугыштан соңгы елларда Бозаяз төбәге йөзләгән ятимгә исән калырга гына түгел, белем, хезмәт тәрбиясе алырга, талантларын ачарга, үстерергә ярдәм итә. Балалар йортында тегү, столяр һәм итек ремонтлау остаханәләре, китапханә, пианино, гармун, кыллы кораллар, спорт инвентарьлары була, төрле түгәрәкләр эшли.
Балалар йорты мөдире булып Шәйхи Байбулатов, Җиһан Абдюкова, Зөфәр Мостаев, Хәсән Ибраков, Римма Ганиева эшли. 1995 елда балалар йорты ябыла.
Берлинны алганнан һәм фашистлар Германиясе капитуля­циясеннән соң, дөньяга тынычлык тиз генә килми әле. 1945 елның августында Советлар Союзы, антифашистик блок буенча союздаш илләр алдындагы союзник йөкләмәләре нигезендә Япония белән сугышка керә. Күп кенә совет сое­динениеләре эшелоннарда Көн­чыгышка җи­бәрелә. Ерак Көнчы­гышта Байкал аръягының 39нчы армиясе кергән 91нче укчылар дивизиясе составында сугышларда 279нчы укчылар полкында отделение командиры Мөдә­рис Сөләйма­нов та катнаша. Ул 1951 елда гына демоби­лизацияләнә.
XX гасырның иң куркыныч сугышы турындагы бәянне язучы Г. Я. Бакланов сүзләре белән тәмамлыйсы килә: “Тарихта полководецларның исемнәре кала, ә гади рядовойларның исеме – легион. Тарихта алар исемсез. Тик аларның һәркай­сының үз исеме, үз өметләре булган, алышка күтәрелгәндә, кемдер шушы җирдә ятып калган. Иң начары — шуның белән нәсел җебе өзелсә. Күпме нәсел җебе өзелде! Без хәзер бу бушлыкны тоймыйбыз да кебек. Халык тәнендә дә яралар төзәлгән кебек... Тик алай булмый. Чөнки без кайтарып алалмаслыкны югалттык”.
Икенче Бөтендөнья сугышыннан соң авыр мәсьәләне хәл итәргә — илебез икътисадын тыныч тормышка борып җибә­рергә кирәк була.
Сугыштан соң авыллар Граж­даннар сугышыннан соңгы авыллар торышын хәтерләтә. Колхозларда эшче көчләр җит­ми. Бик күп тракторлар, автомашиналар, атлар сугыш яланында кала. Сугышка кадәрге еллар белән чагыштырганда, чәчү мәйдан­нары да, уңыш та кимегән була. Ашлык җитеш­терү — ике тапкыр, ит җитеш­терү — 45 процентка кими. Башкортстан колхозларында мөгез­ле эре терлек саны — 43 процентка, атлар саны ике тапкыр кимегән була.
1950 елда колхозларны эре­ләтә башлау авыл хуҗа­лыгын күтәрүдә мөһим роль уйный. “Беренче Бозаяз”, “Үрнәк” колхозлары Жданов исемендәге тагын да зуррак колхозга бер­ләшә. 1955 елда колхозга Ворошилов исемен­дәге колхоз да кушыла.
1950-60 елларда, техника колхозлар милкенә әверелгәч, алар саны да нык арта. Механизаторларны авылдан ерак түгел Ләке авылы мәктәбендә әзерлиләр. Механизаторлыкка авыл яшьләре дә теләп укый башлый.
60нчы елларга кадәр колхозда яшелчә һәм җиләк культуралары үстерелә, умарталык була. Яшелчә хуҗалыгы 10 гектар мәйданны били. Шулай ук мал азыгы культуралары да үстерелә.
1960-70 еллар Бозаяз колхозы өчен иң нәтиҗәле еллар булып тора. Авыл хуҗалыгы культураларының уртача уңды­рышлылыгы арта, яңа җылы­тылган фермалар төзелә, терлекләр саны үсеш кичерә. 1965 елда, 1959 ел белән чагыштырганда, тулай ашлык күләме 45 процентка арта. Сөт һәм ит җитештерү дә үсеш кичерә. Колхоз басуларына күпләп ашлама кертелә. 1965 елда мөгезле эре терлек саны 186 башка арта.
Бу вакытта хуҗалыкның, димәк, колхозчыларның акчалата кереме күпкә арта. 1959 елда Жданов исемендәге колхозның кереме 191225 сум булса, алты елдан соң, 1965 елда 646400 сумга кадәр, ягъни 4,5 тапкыр арта. Шуңа бәйле рәвештә колхозчыларның ке­реме дә арта —150450 сумнан 340084 сумга кадәр. 1965 елда бер көнгә уртача 2 сум 98 тиен бирелгән.
1965 елда колхозның саф акчалата кереме 273,8 мең сум тәшкил иткән, хуҗалык рентабельлелеге — 73,9 процент. Колхозның тотылган бер сумына 73,9 тиен саф табыш алынган. Бу вакытта сарыкчылык кына зыянга эшли.
Күп кенә авыл хуҗалыгы хезмәткәрләре дәүләт бүләклә­ренә лаек була.
Шулай ук, Бозаяз махсуслаштырылган җиләк-җимеш питомнигы коллективының нәти­җәле эшен билгеләп үтмичә булмый. Монда район һәм республика урманнары өчен агач үсентеләре үстерелде. Җәен һәм көзен халык биредә шәхси куллану өчен карлыган, бакча, кура җиләге, сырганак әзерләде. Җиләк-җимеш совхозын 15 елдан артык Риф Халиков җитәк­ләде. Ул совхозда директор вазыйфасында эшлә­гән чорда куәтле производство базасы булдырылды, социаль мәсьәлә­ләр хәл ителде. Газ линияләре сузылды, урамнарга һәм юлларга асфальт түшәлде, электр линияләренә реконструкция ясалды. Аның җитәкче­легендә предприятие республика буенча тармакта иң яхшы­ларның берсе булып танылды.
Икътисад белән идарә итүдәге үзгәрешләр 1950нче еллар уртасында –1960нчы еллар башында халык хуҗалыгының яңа тармакларының нәтиҗәле үсешенә китерә. Социаль өлкәдә зур алга китеш билге­ләнә, хезмәт хакы һәм товарлар куллану үсә бара. 1964 елда беренче тапкыр колхозчыларга пенсия бирелә башлый.
Сугыштан соңгы еллар халыкның авылдан шәһәргә яки ерак якларга китүе белән дә билгеләнә. 1959 елда Бозаязда 2647 кеше булса, 30 елдан соң, 1989 елда — 1576 кеше яши, ягъни халык саны меңнән артыкка кими.

Зөһрә ИСЛАМОВА әзерләде.