Сыерның сөте кайда?

Соңгы еллардагы икътисади мөнәсәбәтләр, табыш алуны арттыруга юнәлтелгән чаралар аграр тармакта терлекчелек юнәлешенең аеруча керемле булуын күрсәтте. Авыл продукциясенә ихтыяҗ арта. Бүген дөньяда, илдә дәвам итүче сәяси хәл-вакыйгалар шартларында Башкортстанда терлекчелекне үстерү юнәлешендә нинди эшләр башкарыла һәм алда нинди бурычлар тора? Һәм, ниһаять, санкцияләргә бәйле рә­вештә Русиягә төп туклану продуктларын кертү чик­ләнгән бер вакытта Башкортстан азык-төлек бәйлелеген киметүгә нинди өлеш кертә? Сүз — галимнәргә.

Республикада терлекчелек тармагын үстерү фермада җи­тештерелгән ит, сөт күләме белән генә чикләнми. Беренче чиратта — “Сөт терлекчелеген үстерү һәм сөт җитештерүне арттыру. 2012-2016 елларда Башкортстанда 500 сөтче­лек фермасын комплекслы модер­низа­цияләү” республика программасын билге­ләргә кирәк. Әлеге аграр чарада бүгенге көнгә 200дән артык ферма һәм токымчылык эшен сервислы хезмәт­лән­дерү буенча бер предприятие катнаша. Саннар теле белән әйткәндә, программада катнашу­чы­ларның бизнес-планнарыннан чыгып фикер йөрткәндә, проект­ларның гомум бәясе 8,4 миллиард сумнан артып китте. Быелгысы шул исәптән 2,5 миллиард сумга якынлашты.
Район хуҗалыкларында 31,6 меңнән күбрәк мал асрарлык терлекчелек биналары модерни­за­цияләнде. Егермедән артык силос-сенаж чокыры булдырылды. Соңгы ике елда программада катнашучылар тарафыннан Русия төбәкләреннән һәм чит илләрдән биш меңнән күбрәк токымлы мал сатып алынды. Шунысы да игътибарга лаек, максатлы программаны тормышка ашыручы хуҗалыкларга республика казнасыннан 1,2 миллиард сум дәүләт ярдәме күрсәтелә.
Билгеле, яңа технологияләр, хез­мәт­ләндерү корылмалары заманча фикер йөртүче, махсус белемле һөнәр ияләрен таләп итә. Быел гына белгеч­ләрнең һөнәри осталыгын үстерү буенча 24 зур чара үткәрелде. Ил төбәк­ләрендә генә түгел, чит илләр­дәге игътибарга лаек тәҗрибәләр өйрәнелде. Республика Авыл хуҗа­лыгы министр­лыгының боерыгына ярашлы, фәнни эшкә һәм белем алуга тотынылган чыгымнарның 90 процентына кадәресе хуҗалык­ларга ком­пенсацияләнә.
Башкортстан аграр университе-тының биотехнологияләр һәм ветеринар медицина факультеты препо­давательләре бу юнәлештә зур эш башкара. Галим-белгечләрнең районнарга барып, максатлы программа кысаларында эшләүче аграр хуҗа­лык­ларга ярдәм күрсәтүе яхшы нәтиҗә­ләргә китерә. Алар­ның тәкъдим­нәре яңа технологияләр буенча эшләүче белгечләргә хезмәт җитештерүчә­нле­ген бер­мә-бер күтәрергә этәргеч бирә.
Сер түгел, республика хуҗа­лык­ларында урындагы табигый шартларда нинди токымлы малның күбрәк продукция бирүгә сәләтле икәнен аңла­маучы җитәкчеләр дә бар. Базар мө­нәсәбәтләре шартларында бүген еллык савымы 4-5 мең килограммга җиткән югары продуктлы сыерлар асрау күпкә отыш­лырак. Токымчылык заводларында исә әлеге күрсәткеч — 6-7 мең, ә үгез “ярдәм иткән” төркем­нәрдә 8-10 мең килограмм тәшкил итәргә тиеш. Шунысы да мәгълүм булсын: елына 5 мең килограмм сөт бирүче сыер 2500 килограммнан арттыра алмаган ике сөтлебикәне алыштыра.
Ә хәзер отышлы якны саннар аша чагыштырып карыйк. Елына 2-2,5 мең килограмм сөт бирүче сыер майлылыгы 3,5-3,6 процент тәшкил итүче һәр килограмм сөткә 1,5 азык берәмлеге сарыф итсә, 3-3,5 мең килограмм продукция бирүче сөтлебикәгә — 1,3, ә 4-5 мең килограмм бирүчегә — 1,1, 5-5,5 мең килограмм сөт биргәненә — 1 һәм елына 6-6,5 мең килограмм сөт биргән сыерга 0,9 азык берәм­леге таләп ителә. Күренүенчә, сыер никадәр югары продуктлы, ул биргән чималда шулкадәр кимрәк азык берәмлеге тотыныла. Мондый савым сыерлары азыктагы протеинны сөт аксымына күбрәк күләмдә “әйлән­дерергә” сәләтле.
Шул ук вакытта, токымчылык хуҗа­лыклары төп керемне токымлы яшь үрчем сатудан ала. Чит ил чыганакла­рына таянып әйткәндә, токымлы маллар сатудан рентабельлелек 60 процентка кадәр җитә. Русиядә әлеге күр­сәткеч 10 процент чамасы гына. Эш шунда ки, кайбер җитәкчеләр чит илдән күп сөт бирүче токымлы мал алып кайта да, шунда ук мул продук­циягә өмет итә. Табигый-климатик шарт­лар, тәрбия, азык балансы исәпкә алын­мый. Фәкать шушы җитеш­сез­лекләр аркасында меңнәрчә сумга төшкән токымлы мал 2-3 үрчемнән соң “сафтан чыга”.
Шулай да ни өчен токымлы сыер маллары еш кына көтелгән нәтиҗәне бирми? Моның җавабы бик гади — азык базасы­ның ярлы, дөресрәге — аның түбән сыйфатлы һәм аз булуы.
Сусыл һәм каты азыкларның сыйфаты түбән булу сөт бирүче сыер малларын ашатуда концентратларны күбрәк куллануга китерә. Тикшеренүләр күрсәтүен­чә, мәсәлән, көненә 20 килограмм сөт алу өчен 1 класслы печән биргәндә бер килограмм сөткә 270 грамм концентрат кирәк, 2 класслы печән ашатканда — 365, 3 класслы печән белән тукланганда 500 грамм концентрат таләп ителә.
Мәгълүм булуынча, 2003 ел­га кадәр мал азыгының энергетик туклыклыгы солы берәмлегендә билге­ләнде. Уртача сыйфаттагы 1 килограмм солының туклыклыгы 1 шартлы азык берәмлеге итеп кабул ителде. Өстәмә тукландыруны тәэмин иткәндә, сыер малын симерткәндә әлеге берәмлек 150 грамм май туплады. Азык берәмлеге теге яки бу малның физиологик үзенчәлеген исәпкә алмады. Без малларны симер­түдә, ашатуда яңа азык берәм­лекләре нормативлары кулланырга кирәклеген дә искә төше­рергә телибез.
Сөт терлекчелеген интенсивлаштырып, аны яңа сәнәгать нигезенә күчер­гәндә азык әзер­ләүче үзйөрешле миксер тарату җиһазларына өстенлек бирергә кирәк. Соңгы үрнәктәге азык хәзерләү-тарату агрегатлары һәр төркемдәге сыерларның үзенчә­лек­ләрен исәпкә алып, азык хәзерләү мөмкинлеген бирә. Шунысы да игътибарга лаек: әлеге казанышларны куллану ферма-комплексларда савымны 15-20 процентка арттырырга һәм малларның ашказаны трактындагы чирләрне дәвалау белән бәйле чыгымнарны 50 процентка кадәр киметергә ярдәм итә.
Соңгы елларда республикага чит­тән байтак мал кайтарылды. Кызганычка каршы, моңа кадәр “импорт”ның ни дәрәҗәдә сыйфатлы булуын билгеләрдәй көчле лаборатор үзәкләр җитеш­мәде. Оператив лаборатор базалар урыннарда мал азыгының сыйфатын гына түгел, ә терлек­ләрнең физиологик, биохимик үзенчәлек­ләрен ачыкларга да ярдәм итәр иде. Кан, бә­вел, сөтнең биохимик анализлары мал организмындагы үзгәреш­ләрне тизрәк тоярга, савыктыруда, азык белән тәэмин итүдә тәгаен чаралар кул­ланырга, иң мөһиме — вакытны кулдан ычкындырмаска ярдәм итәчәк. Әйткәндәй, югарыда телгә алынган факультетта мондый оператив лаборатор база булдырылды һәм ул уңышлы эшли.
Бүген без республиканың аграр җитештерүендәге мөһим юнәлеше — терлекчелекне үсте­рү перспективалары турында сүз алып бардык. Билгеле, авыл хуҗалыгындагы казанышлар, беренче чиратта, үз эшен намус белән башкаручы һөнәр иялә­ренә, белгеч­ләргә бәйле. Югары белемле һөнәр осталарына бү­ген авыл беркайчан да булмаганча мохтаҗ. Чөнки аграр тармакны үстерү — ул беренче чиратта, авылларны саклап калу, халыкны үзебезнең сыйфатлы продукция белән тәэмин итү дигән сүз.
Марс Исламов,
Авыл хуҗалыгы министрлыгының 500 ферманы комплекслы модернизацияләү программасын тормышка ашыру буенча
бүлек начальнигы.