Сикереп төштем бакчага, Бастым алтын акчага...

Башкортстан илнең бакчачылык белән шөгыльләнүче төбәк­ләреннән шактый ерак урнашкан. Шуның өчен халык­ның ихтыяҗ­ларын канәгать­лән­дерү максатында республика җитәкчелеге ул елларда зур эш башкара. 1926 елда Урал төбәгендә беренчеләрдән булып БАССР Совнаркомы Баш­нар­ком­зем­ның Топорнино (Кушнаренко) тәҗрибә-помология (сорт чыгару) терәк пунктын төзү турында карар кабул итә. Ул 1936 елда — Башкортстан җиләк-җимеш тәҗрибә станциясе, 1956 елда тәҗрибә бакчасы итеп үзгәр­телә. Бүген ул Башкортстан авыл хуҗа­лыгы гыйльми-тикшеренү институ­ты­ның Кушнаренко җиләк-җимеш һәм виноград селекциясе үзәге дип атала.
Соңгы елларда Русиядә булып үткән үзгәрешләр нәтиҗә­сендә авыл хуҗалыгы пред­приятие­ләрендә җиләк-җимеш продукциясе җитеш­терү сизелерлек кимеде. Шуны да билгеләп үтү урынлы булыр: хәзер илдә бакчачылык продукциясенең 81 проценты шәхси җиләк-җимеш бакчаларында җитештерелә. Күпләр үзенең азык-төлек запасын шәхси бакчалары исәбенә тулыландыра. Ру­сия­дә шәхси хуҗалыкларда елына бер кешегә — 20-25, ә авыл хуҗа­лыгы предприятие­ләрен­дә 3-4 килограмм җиләк-җимеш үсте­релә. Икътисади кризис чорында моңа кадәр ташланган, эшкәр­телмәгән бакчаларда да бәрәңге, кишер, кәбестә үстерүчеләр артыр дип көтелә.
— Башкортстан коллектив бакчалар мәйданы буенча Урал төбәгендә һәм Русиядә алдынгы урыннарның берсен­дә тора. Республиканың табигать-климат шартлары катлаулы. Шуңа күрә бакчачылыкны үстерү өчен безнең шартларга яраклашкан, зона һәм туфрак үзенчәлекләрен исәпкә алып, мул уңыш бирүче җиләк-җимешнең сортларын сайлап алырга, аларны үстерүнең агротехник чараларын да эшләргә кирәк. Республика бакчачыларын яхшы үсенте материал белән бары тик Башкортстан авыл хуҗалыгы гыйльми-тикшеренү институты­ның Кушнаренко җиләк-җимеш һәм виноград селекциясе үзәге тәэмин итә. Ул — республикада бердән­бер шундый үзәк, — ди институт директоры­ның беренче урынбасары Әхмәт Сәхибгәрәев. — Биредә югары технологик һәм тәм сыйфатлы, чирләр­гә бирешми торган җиләк-җимеш культурала­рының яхшы продукция бирүче сортларын чыгару буенча гыйльми тикше­ренүләр үткәрелә. Биш культура: алма, груша, кара һәм алтынсыман карлыган, виноград буенча эш алып барыла. Соңгы 15 елда Кушнаренко селекция үзә­гендә алманың — 7, груша­ның — 1, кара карлыганның — 4, алтынсыман карлыганның — 6, вино­градның 5 сорты чыгарылды. Грушаның — 2, кара карлыганның — 3, крыжовник­ның 1 сорты дәүләт сынавына тапшырылды. Барлык сортлар да югары уңыш бирә.



Бакчачылар соңгы вакытта традицион булмаган культуралар — абрикос, айва, актинидия үстерә башлады. Бакчачыларның сорауларын исәпкә алып, институт галимнәре бу культураларның сортларын өйрәнә һәм сыный. Алар­ның югары уңыш бирүче сортлары өйрәнелеп, безнең шартларда үстерү өчен тәкъдим ителде.
2006 елда — “Башкортстанда бакчачылык”, 2008 елда — “Урал төбәгендә җиләк-җимеш бакчасы”, ә 2012 елда “Башкортстан Республикасында җиләк-җимеш культуралары” дип аталган һәм институт галимнәре әзерләгән гаять файдалы китаплар дөнья күрде. Бу хе­з­мәт­ләрдә байтак файдалы мәгъ­лүмат табарга мөмкин.
Әле Кушнаренко селекция үзәгендә “урак өсте” — җиләк-җи­мешнең утырту материалын сату башланды. Биредә һәвәскәр бакчачыларга алма, груша, алтынсы­ман һәм кара карлыган, крыжовник, кызыл миләш, балан, гөлҗи­меш, кура җиләге үсен­теләрен тәкъдим итәләр. Узган елда институт 12 мең данә җиләк-җимеш үсентесе сатты.
— Узган гасырның 70-80нче елларында җиләк-җимеш мәй­дан­нары буенча Башкортстан Урал зонасында беренче урында иде. Хәзер исә 12 җиләк-җимеш совхозыннан 2-3 кенә хуҗалык калды, — ди институ­тның әйдәүче гыйльми хезмәт­кәре, авыл хуҗалыгы фәннә­ре кандидаты Мәхмүдә Әбдиева. — Күмәк хуҗа­лыкларда җиләк-җимеш җитеш­терүнең сизелерлек кимүе­нең төп сәбәбе — бакчалар “картаюы”, көндәш­­лек һәм продукция­нең рентабельлеге түбәнлеге, матди-техник база искерүе.
Башкортстан авыл хуҗалы­гы гыйльми-тикшеренү институты галимнәре фикеренчә, бакчачылык белән шөгыльләнү өчен зур матди һәм хезмәт ресурслары таләп ителә. Көн­дәшлек түбән, үстерел­гән продукциянең бәясе арзан булганлыктан, тармакны үстерүгә инвесторларны җәлеп итү гаять катлаулы. Фермерлар һәм шәхси эшкуарлар да бу катлаулы һәм кыйммәтле эшкә алынырга ашыгып бармый. Мисал өчен, 1 гектар алма бакчасы утырту өчен — 800-900, чия, слива, җимеш куаклары утыртырга — 400-500, җир җиләге утырту өчен 500-600 мең сум акча таләп ителә. Бакчачылыкны уңышлы үстерү дәү­ләт ярдә­меннән башка мөм­кин түгел. Әлеге вакытта суб­сидия­ләр чыгымнарның 10-20 процентын гына каплый. Республикада бакчачылыкны үстерү өчен яңа бакчаларга субсидия күләмен арттырырга, аларга югары уңыш бирүче яңа сортлар утыртырга; Башкорт­станның барлык табигать зоналарында чиста сортлы утырту материалы сатучы хуҗалык­лар булдырырга; утырту матери­алының сыйфатын тикше­рүне кө­чәй­тергә һәм илнең ерак төбәк­лә­реннән аларны алып кайтып сатуны тыярга; халыктан җиләк-җимешне сатып алуны оештырырга, җиләк-җимешне саклау һәм эшкәртү пунктлары төзергә; махсус бакча техникасын сатуны оештырырга кирәк. Башкортстанда бакчачылык тармагын үстерү буенча республика программасын эшләргә һәм кабул итәргә дә вакыт җитте.