-5 °С
Кар
Гәзиткә язылуVKOKTelegram
Барлык яңалыклар
Авыл хуҗалыгы
26 гыйнвар 2021, 11:30

Балтырган “һөҗүменә” кайчан чик куелыр?

Республиканың дистәдән артык районында зарарлы үсемлек мәйданнары артуын дәвам итә. Аны галимнәр тәкъдим иткән ысуллар белән генә туктатып булырмы?

Республиканың дистәдән артык районында зарарлы үсемлек мәйданнары артуын дәвам итә. Аны галимнәр тәкъдим иткән ысуллар белән генә туктатып булырмы?

Русиядә соңгы чирек гасыр дәвамында миллионнарча гектар мәйдан чәчүлек әйләнештән төшеп калды. Хәзер аларны кабат тергезү өчен дә элекке кебек “чирәм җирләрне үзләштерү” кампаниясе дәүләт дәрәҗәсендә таләп ителәчәк.
Кызганычка каршы, андый мәйданнарда кәрлә каен агачлары яисә чүп үләннәре генә түгел, ә кеше сәламәтлеге өчен куркыныч булганнары да үсә. Шуларның берсе — балтырган.
Сугыштан соңгы елларда ул СССРда мал азыгы культурасы буларак меңнәрчә гектарда үстерелә башлады. Әлбәттә, аның дәүләт реестрына кертелгән “Северянин” сортының безнең Идел буе, Башкортстан биләмәләрендә үскән традицион балтырганнан аермасы зур. Республикада, гадәттә, яз ае ахырында, җәй башларында буй җиткергән үзебезнең балтырганның сәламәтлеккә зыяны юк һәм аны шифалы витамин чыганагы буларак та тәкъдим итәләр.
Бөек Ватан сугышы елларыннан соң йончыган һәм хәлсезләнгән авыл хуҗалыгы тармагын тергезү бурычы куелгач, СССР җитәкчелегенә Көньяк Америкада терлекләргә арзан азык ашатулары турындагы хәбәр җиткерелә. Ул азык бик сусыл һәм туклыклы була. Хөкүмәт галимнәргә һәм белгечләргә “яшел азык”ны табу һәм безнең шартларда үсәргә яраклаштыру бурычын куя. Әлбәттә, ул Төркия­дә һәм СССРның Кавказ төбәгендә 1500-2300 метр биеклектәге тауларда да урыны-урыны белән үскән була. Әмма табигый шартлар бу үсемлекләргә үз көчләре белән генә түбәндәге тау үзәнлекләренә төшәргә һәм анда үсәргә ярдәм итә алмый.
Ниһаять, 1947 елда баштарак Кавказ флорасын өйрәнүче галим Сосновский исеме белән йөртелгән балтырган илнең төньяк-көнбатыш төбәкләрендә эксперимент рәвешендә чәчелә башлый. Аннары бу тәҗрибәне СССРның башка төбәкләрендә дә сыныйлар. Фәнни тикшеренүләр көтелгәннән дә яхшырак нәтиҗә бирә. Сосновс­кий балтырганы салкыннарга бирешми һәм югары уңыш бирүе белән дә өметләрне аклый. Яңа шартларга яраклашкан балтырганны сыер һәм сарыклар өчен туклыклы азык буларак, зуррак мәйданнарда үстерү бурычы куела.
Әмма “балтырган казанышлары”ның гомере кыска булды. Сиксәненче еллар ахырында СССРның аерым республикаларында аны үстерү һәм мал азыгы сыйфатында куллану рәсми рәвештә тыелды. 2012 елда гына Русиядә Сосновский бал­тыр­ганының “Северянин” сортлысы (илдә, нигездә, шушы исемдәгесе үстерелә иде) аграр тармак өчен әһәмиятен югалту сәбәпле селекция казанышлары буенча дәүләт реестрыннан алып ташланды. 2015 елдан ул, чүп үләне буларак, арытаба үстерү өчен зарарлы һәм куркыныч дип танылды. 2019 елдан исә илебездә балтырган үстерүчеләрне җавапка тарттыра башладылар.


Балтырганның тыелган сорты, соңгы елларда күрше өлкәләрдән Башкортстан чик-лә­ре аша үтеп, республика районнарында да күпләп тарала башлады. “Россельхозцентр”ның Башкортстан буенча филиалы белешмәлә-ренә караганда, узган елның көз ахырында республиканың сигез районында зарарлы үсемлекнең таралуы теркәл­гән. Ашыгыч чаралар күрел-мәсә, быел аның тагын да кыюрак “һөҗүм итүе” ихтимал, ди белгечләр.
Аграр җитештерү тарихына күз ташласак, 1951 елда терлекчелектә балтырганның силос культурасына караганда күп тапкыр файдалырак булуы һәм, аңа кадәр билгеле силос культуралары белән чагыштырганда массаның 20 тапкыр артыграк икәнлеге фәнни казаныш буларак бил-геләнгән иде. Сосновский балтырганы тәүлегенә 10 сантиметрга кадәр үсә алган. Узган гасыр уртасында ил төбәклә-рендә утыртырга тәкъдим ителгән Сосновский балтырганына “Северянин” дигән атама бирәләр.
Шул рәвешле, җитмешен­че елларга кадәр илнең аграр хуҗа­лыклары, яңа культура белән мавыгып, аның башка якларын тик­шермичә чәчә башлый. Әмма куаныч озакка бармый, бераздан балтырган массасы белән тукланган сыерларның сөтендә начар ис һәм тәм барлыкка ки­лүе­нә игътибар итә башлыйлар. Тагын да куркынычлысы шул: балтырган белән тукланган терлекнең яшь үрчемнәре зә­гый­фь туа, геннарында үзгә­реш­ләр табыла. Һәм тагын берни­ка­дәр вакыттан соң балтырган бе­лән эш иткән аграр хуҗалык эшчәннәренең тән-нәре ялкынсынуы һәм шуның белән бәйле агуланулары турындагы хәбәр­ләр тарала башлый. Җитди тик­шере-нүләрдән соң абруйлы га­лимнәр шундый фикергә килә: балтырган үстерүне тыю­ның төп сәбәбе фитодерматитлар барлыкка килү белән бәйле түгел, ә терлекләрдәге мутация, ягъни биологик үзгә­реш­ләр һәм сөткә хас булмаган үзенчәлекле тәм.
Башкортстан Фәннәр академиясе мөхбир әгъзасы, Башкорт дәүләт аграр универ­ситеты профессоры, галим-агроном Рафаэль Исмә­гыйлев сүзләренә караганда, телгә алынган балтырган кеше сәла­мәтлеге өчен аеруча куркыныч һәм аның бе-лән бик сак эш итәргә кирәк.
— Балтырганның бу төре составында яктылыкка бик сизгер матдәләр бар, — ди Рафаэль Ришат улы. — Ультра-шәмәхә төс булганда, ул активрак хәрәкәт итә башлый, ягъни тән-кул тиресенә тигән очракта аңа зыян сала. Әйтер-гә кирәк, дәвалау өчен бик күп вакыт таләп ителә. Кызганычка каршы, зәгыйфьләнү очраклары да булгалый. Биг-рәк тә кояшлы көннәрдә балтырган белән эш итү, аңа якын килү хәвефле. Үсемлек­нең тәнгә тигән урынында пешкән җәрәхәт барлыкка килә. Куркыныч ягы шунда ки: башта кеше бернинди уңай­сызлык та тоймый. Ләкин аны су белән юа башлагач, тәннең балтырган суты тигән урынында көчле ялкынсыну барлыкка килә. Бигрәк тә күз-ләргә эләгүдән сакланырга кирәк. Балтырган суты күзләр-не сукыр калдырырга да мөмкин. Балтырган аэрозоле һәм аның серкәле тузаны тын юлларына эләккән очракта, беренче чиратта тамак­ның, аннары үңәчнең (пищевод) ялкынсынып шешүенә китерә­чәк.
“Россельхозцентр”ның Баш­кортстан буенча филиа-лының матбугат хезмәте әлеге куркыныч чүп үләненең узган елның көз айларында Аскын, Иглин, Ишембай, Уфа, Яңа­выл, Краснокама, Калтасы, Тәтешле районнарында һәм Уфа шәһәр яны участокларында зур мәйданнарда үсүе турында хәбәр итте.
— Әлеге чүп үләне тарал­ган җирләрдә флора составы тулысынча үзгәрә, башка төр­дәге үсемлекләрнең юкка чыгуына китерә. Нәтиҗәдә, экосистема начарая, — ди “Рос­сельхоз­центр”­ның Башкортстан буенча филиа­лының үсемлекләрне саклау бүлеге начальнигы Эльма Садыйкова. — Әлбәттә, балтырган­ның экологиягә генә түгел, беренче чиратта кешеләр сә-ламәтлеге өчен куркыныч булуын онытмаска кирәк. Кызганычка каршы, аңа каршы көрәшүнең федераль дәрәҗә-дә, аграр сәясәт кысаларында кабул ителмәве зур борчылу тудыра. Аның таралуына юл куймас өчен даими рәвештә агротехник чаралар күрергә кирәк. Беренче чиратта, аны юк итү эшчән­леген билгеле бер системага салу сорала. Безнең филиал урындагы власть хакимият­ләренә, аграр хуҗалыкларга һәм авыл Советларына бу юнәлештә консультатив-мәгълүмати ярдәм күрсәтү белән генә чикләнми, ә зарарлы үсемлекләрне юк итү буенча нәтиҗәле хезмәт-ләр дә күрсәтергә сәләтле.

Белешмә. Үзләренең җир участокларында кыргый балтырган үскәнен күргән гражданнар бу турыда “Россельхоз­надзор”-ның территориаль идарә-ләренә, яки урындагы үзи-дарә органнарына хәбәр итә ала. Гариза белән мө-рәҗәгать итүчеләргә алар тәгаен ярдәм-киңәш бирергә тиеш.

— Аграр галимнәр даи­рәсендә бу проблема җитди борчылу тудыра, — ди Көньяк-Урал ботаника бакча­сының баш фәнни хезмәткәре Лариса Абрамова. — Безнең күзәтү­ләр буенча, кыргый балтырган Авыргазы, Дуван һәм Борай якларында да күренә. Шунысына игътибар итәргә кирәк: агулы балтырганны һич тә Башкортстан табигате бизәге һәм шифалы яшел витамины булган балтырган белән бутарга ярамый. Бездә­гесенең биеклеге 1,5 метрдан артмый, ә кыргыйлашканы өч метрга кадәр җитә.
Профессор фикеренчә, соңгы елларда Сосновский балтырганы бигрәк тә Ленинград өлкәсендә, Мәскәү янә­шәсендәге зур мәйданнарда үсеп тирә-якка тарала. “Ул ташландык бакча, үләне ча-был­маган яланнар һәм тәр­бияләнмәгән басуларда иркен үсә. Коми, Пермь өлкәлә-ре өчен җитди проблема. Русия­гә чиктәш илләрдә аны соңгы елларда янә мал азыгы культурасы рәвешендә чәчеп карадылар да, зыянын күргәч — туктадылар. Әмма, бал­тырганның тиз таралуын исәп­кә алганда, үстерүдән баш тартып кына алардан тулысынча котылып булмый. Хә­зер ул юлдагы машина тәгәр­мәченә ябышып та илләр буйлап таралырга сәләтле”, — ди Лариса Абрамова.

Белешмә. Кыргый бал­­тыр­ганның бер төбе — 15-20 мең, аерым очрак­ларда 100 мең данәга ка­дәр орлык бирергә сәләт­ле. Һава температурасы җылылыгы 4-10 градус­тан артмаган хәлдә дә орлыкның шытып чыгу көче 90 процент тәш­кил итә.

Сосновский балтырганы Башкортстанда аграр культура сыйфатында даими үс-терелмәде. Ба­ры тик Башкорт дәүләт аграр универ­сите­тының тәҗрибә участокларында ул тәҗрибә һәм фән­ни нигездә өйрәнү максатында чәчелде. Элегрәк башкала читендәге Миловка авылы басуларында биек булып үскән балтырганны аграр тармакта ышанычлы мал азыгы буларак кабул итәр­гә теләүчеләр дә, бәлки, аз булмагандыр. Лә­кин әлеге “тәҗрибә”гә вакытында нокта куеп өлгерә-ләр. Кызганычка каршы, мә­керле үсемлек республи­каның уңдырышлы җирләрен үз итеп өлгерде һәм зур тизлек белән тарала башлады. Башкорт-стан­да кыргый балтырган мәйданнары күренүгә, бел­геч­ләр фикеренчә, Миловка “казанышлары” да булышлык итә.
Профессор Лариса Абра­мованың фаразлары мәсьә­ләнең никадәр җитди булуын тагын да бер тапкыр дәлилли. Әгәр, ди галим, кыргый балтырганны юк итү буенча катгый чаралар күрелмәсә һәм тиешле барлык хезмәтләрнең эшчәнлеге берләштерелмәсә, бу үсемлек 10-15 елдан Баш­кортстанның барлык төньяк районнарын һәм үзәктәге мәй­даннарны тулысынча каплап алачак.
Берничә ел элек “Кызыл таң” гәзитендә бу проблема барлык җитдилеге белән күтә­рел­гән иде инде. Анда аграр галимнәр һәм белгечләрнең республика районнарын “камап алучы” зарарлы үсемлек­ләргә ничек һәм нинди шартларда көрәшеп булуы хакындагы тәкъдим-ки­ңәш­ләре дә уйланырга мәҗбүр итәр кебек иде. Кызганычка каршы, республика басмасындагы проблемалы язма гәзит битеннән ерак китә алмады шикелле.

Олег Төхвәтуллин.
Читайте нас: