Илебездә гаиләләр таркалуның төп сәбәбе – ярлылык, ди социологлар. Моның белән килешми булмый. Очны-очка ялгап яшәү, гаилә казнасындагы булыр-булмас акчаны кайсы эшкә юнәлтү хакында уртак фикергә килә алмыйча еш бәхәсләшүче парларның тора-бара аерылышуга барып җитүе һич тә гаҗәп түгел. Русия Федерациясендә иң күп аерылышучылар Магадан, Ленинград өлкәләрендә теркәлгән. Анда һәр 1000 парның 752се никахын таркаткан. Ә менә Идел буе федераль округында республикабыз аерылышулар буенча беренче урында! Узган елда Башкортстанда 11662 гаилә учагы сүнгән, бу — язмышларын бергә бәйләүчеләрнең яртысы никахын таркаткан дигән сүз. Күңелсез статистикада икенче урында ут күршебез Татарстан: анда 10108 пар аерылышкан. Чагыштыру өчен шуны әйтик: 65 еллап элек Башкортстанда елына иң күбе 600 аерылышу очрагы теркәлгән. Ә менә тарихка күз салсак, 1917 елгы инкыйлабка кадәр Русиядә никах таркату бөтенләй диярлек ят күренеш булган.
Тикшеренүчеләр фикеренчә, эчкечелек, наркомания кебек заман афәтләре җәмгыятебез нигезләрен соңгы елларда сизелерлек какшатты. Бихисап гаиләләрнең таркалуында нәкъ менә шушы зәхмәтләр гаепле: аерылышырга гариза бирүчеләрнең күпчелеге икенче яртысының хәмер яисә әфьюн коллыгына төшүен, шул сәбәпле аның белән башкача тормыш итеп булмавын билгеләгән.
Аерылышучыларның күбесе – бергә биш ел да гомер кичереп өлгермәгән яшьләр. Аларның гаилә тормышы барып чыкмавының төп сәбәбе – үз тораклары булмау. Хәзер “Бәхет нәрсәдә үлчәнә?” дип сорасаң, күп яшьләр “Квадрат метрларда” дип җаваплар иде. Төптәнрәк уйлап караганда, әлеге фикер белән килешми булмый. Баш өстеңдә ышыкланыр түбәң булмаса, барлык диярлек хезмәт хакыңны арендага алынган фатир өчен түләсәң, матур итеп яшәр өчен көчең дә, матди мөмкинлекләрең дә, теләгең дә калмавы һич гаҗәп түгел.
Әти-әниләре белән бергә яшәүче яшьләрнең хәленә дә кызыкмассың. Аерылышучы парларның 14 проценты гаиләләренең җимерелүендә нәкъ менә әти-әнисен, туганнарын гаепли. Мондый мисаллар күз алдында, әллә каян эзлисе юк. Яшь гаилә тормышына кысылу, ир белән хатынны бер-берсенә каршы кую – башка сыймаслык хәл, әлбәттә, тик мондый ямьсез күренеш җәмгыятебездә киң таралган. Каенана — киленен, әбисе киявен хурласа, яшь парның аерылышуга барып җитүе бик мөмкин.
...Уңган, чибәр, бөтен яклап та килгән ахирәтем кияүгә иртә чыкты. Яшь гаилә, әлбәттә, егетнең әти-әнисе белән бер фатирда яши башлады. Бу биш елны ул әле булса гомеренең иң авыр чоры дип искә ала. Килене йорттагы барлык эшне башкарса да, каенанасы аңа бәйләнергә сәбәп табып торды. Улы хатынын яклап сүз әйтсә, ачы тавыш куптарды. Ахирәтем сабыр, акыллы булган өчен генә гаиләсен саклап калды. “Чит кешеләр өстендә торган шикелле, каенанам бездән алар белән бер фатирда яшәгән өчен акча ала иде хәтта”, — дип әрнеп сөйләгән иде ул. Кредит-ссудаларга батып, үз торакларын булдырды алар. Бүген менә дигән итеп яшиләр.
— Савыт-саба шалтырамый тормый, ди халык мәкале. Тик өйләнешкән көннән башлап үз фатирыбызда гомер кичерсәк, ирем белән бик күп бәхәсләр булмый калыр иде. Дөресен әйткәндә, аерым яши башлагач, җаныбыз тынычланды, арабызга керүче калмады, гаилә тормышыбыз күркәмләнде, — ди ахирәтем.
Соңгы вакытта илебездә никахка керүчеләр азаю күзәтелә. Моның сәбәбе – гражданлык никахында яшәүчеләрнең артуы белән бәйле, ди әлеге мәсьәләне өйрәнүчеләр. Биредә шуны ассызыклыйк: “гражданлык никахы” дигән төшенчә җәмгыятебездә хәзер дөрес кулланылмый. Аны заман яшьләре ЗАГС органнарында рәсми теркәлми генә бергә яшәү дип аңлата. Тик гражданлык никахы – ул, киресенчә, ЗАГСта язылышу. Мөнәсәбәтләрен рәсмиләштерми генә яшәүче егет белән кыз арытаба шулай җиңел генә аерылыша да. Болай яшәп карарга ният иткән кызларның ничәсе генә киләчәктә туй күлмәге кию бәхетенә ирешәдер, билгесез. Рәсми рәвештә язылышмаган парның аерылышуын теркәүче инстанция дә юк. Бер-берең каршында җаваплылык тоймау да үзенекен итәдер: бер авылдашыбызның улы ике тапкыр, мулладан никах укытып, яшәп карады, икесе дә аерылышу белән тәмамланды. “ЗАГСка бармыйча, гөрләтеп туй үткәрми генә бергә яши башлаганлыктан, яшьләрнең тормышы дөрес юлдан китмәде”, — дип уфтанышты тормыш тәҗрибәсе булган туганнары.
Янә статистика мәгълүматларына күз салыйк: ярты елдан да азрак аралашып өйләнешкән парларның 40 проценты аерылыша икән. Шуңа күрә тормыш юлдашы сайлауга үтә җаваплы карау, ашыкмау кирәк. Бергә 5-9 ел гомер кичерүчеләрнең 28 проценты никахын таркатса, 20 елдан артык бергә яшәүчеләрнең 13 проценты аерылыша. Тагын бер гыйбрәтле факт: Санкт-Петербург психоаналитика үзәге белгечләре әйтүенчә, соңгы вакытта социаль челтәрләр аркасында 15 процент пар аерылышкан. “Вконтакте”, “Одноклассники” һ.б. сайтларда бөтен дөньяңны онытып утырсаң, ирең яисә хатыныңның ачуы чыгу бик ихтимал, әлбәттә. Ә көн дә шул ук хәл кабатланса?!
Социаль челтәрләрдә танышып кавышучылар да бар, тик андыйлар 5 процент кына.
Мәкалә башында аерылышуларның төп сәбәпләренең берсе – халыкның ярлылыгы дигән идек. Тик тикшерүләр күрсәтүенчә, шул ук ярлылык аркасында бихисап никахлар таркалмый да кала икән. Мисал өчен, парларның 30 процентка якыны торак яисә бергә сатып алган милекне бүлешә алмаган өчен генә бергә яши бирә. “Бүгеннән аерылыр идем, балалар кызганыч”, диючеләр 35 процент.
50, 60 ел бергә гомер кичергән парлар белән әңгәмәләшкәнем бар. “Гаилә тормышың матур булсын, дисәң, икенче яртыңны ишетә белергә, вак-төяккә бәйләнеп җанына тимәскә, һәрдаим үзеңне камилләштерү өстендә эшләргә дә онытмаска кирәк”, — дип киңәш бирә алар.
“Матур гаилә – ил күрке”, ди халык, тора-бара бу әйтем кулланыштан төшеп калмасын, җәмгыятебез нигезләре какшамасын, дисәк, илебездә гаилә институтын ныгыту мәсьәләсенә игътибарны бермә-бер көчәйтү зарур.