Русия мөселманнарының максаты – тынычлык һәм татулык

2022 елда Русиядә илебез һәм бөтен мөселман дөньясы өчен зур иҗтимагый һәм мәдәни әһәмияткә ия булган вакыйга – Идел буе Болгары халыкларының Ислам динен рәсми кабул итүнең – 1100 еллыгы билгеләп үтеләчәк. Бәйрәм чарала­ры­ның Мәскәүдә, Санкт-Петербургта, Татарстанның Болгар шәһә­рендә, шулай ук Идел буенда, Кырымда һәм Русиянең башка төбәкләрендә узуы көтелә.
Федераль чараларны гамәлгә ашыру максатында Казанда үткән оештыру комитеты утырышында Русия мөселманна­ры­ның Үзәк диния нәзарәте рәисе, Баш мөфти Шәйхел-Ислам Тәлгать Сафа Таҗетдин дә катнашты. Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов истәлекле датаны бәйрәм итүнең 1989 елдан соң гадәткә керүен, ул вакытта Баш мөфти Тәлгать Cафа Таҗетдин башлангычы белән беренче тапкыр “Изге Болгар җыены” узуын искәртте. Быел да ул бәйрәм программасында үзәк вакыйгаларның берсе булып тора һәм 19-21 майга планлаштырылган.
Шушы ук көннәрдә Мәскәүнең Җәмигъ мәчетендә юбилей елы башлану турында тантаналы рәвештә игълан ителде. Чарадан репортаж тәкъдим итәбез.

Юбилей федераль дәрәҗәдә оештырыла

Идел буе Болгар дәүләте ха­лыкларының Ислам динен рәсми кабул итүнең 1100 еллыгын дәү­ләт дәрәҗәсендә зурлап үткәрү тәкъдимен 2016 елда Русия мө­селманнары диния нәзарәте рәи­се мөфти шәех Равил Гайнетдин күтәреп чыккан иде. 2017 елның 15 ноябрендә Уфада үткән “Фәх­ретдин укулары” IV Бөтенрусия фәнни-гамәли конференциясендә исә бу тәкъдим резолюциягә кертелде.
2020 елның 4 ноябрендә Русия Президенты Владимир Путин Халыклар бердәмлеге көне уңаен­нан дин эшлеклеләре белән очрашуда юбилей чараларын дәү­ләт дәрәҗәсендә үткәрүне хуплады. Оештыру комитеты рәисе итеп Русия Хөкүмәте Рәисе урынбасары Марат Хөснуллин билге­ләнде. Ислам тарихына бәйле датага мондый игътибар үзе үк шуны раслый: күпмилләтле һәм күпконфессияле дәүләт булган Русия Федерациясендә мөсел­ман­нарның тарихи урыны, дин тотуга хокукы, аларга дәүләт тарафыннан игътибар һәм ихтирам бар.
Бәйрәм кысаларында күп чаралар планлаштырылган. Мәсә­лән, “Изге Болгар җыены”, Мари Элда, Пермь краенда, Кострома, Омск шәһәрләрендә – мәчет, Мәскәү өлкәсендә Ислам дине үзә­ге ачылу, Казанда Җәмигъ мә­четен нигезләү, Түбән Новгородта Ярминкә мәчете нигезе капсуласын салу, Уфада Русия Ислам университетының яңа комплексын ачу, Казанда халыкара икътисади форум, татар дин әһелләренең Бөтенрусия җыелы­шы көтелә. Канкоеш булдырмау хакына соклангыч сабырлык үрнәге күрсәт­кән трагик язмышлы Сөембикә ханбикәгә һәйкәл кую мәсьәләсе дә көн үзәгендә. Май аенда Санкт-Петербургта юбилей билгесе астында динара диалогка багышланган дөньякүләм конференция узачак, Русия этнография музеенда зур күргәзмә ачылачак.

Сәяхәтнамә – тарих авазы

Тарихтан билгеле булуынча, 922 елда гарәп илчелеге Болгар каласына килә. Бу чорда хан булып Шилке улы Алмыш (895-925) тора. Илчелекнең сәркәтибе Ибн Фадлан үз вазифасын шулкадәр уңышлы башкарган ки, аның сәяхәтнамәсе бүген дә игътибар үзәгендә. Язмадан аңлашы­луын­ча, Алмыш хан Багдад хәлифенә Болгарга Ислам динен белүче кешеләрне җибәрүен, шулай ук мәчет һәм кирмән төзүдә ярдәм сорап хат язган. Шиһабетдин Мәр­җанидә ибн Фадлан кулъязма­сының аерым-аерым өлешләре, битләре булган, шулардан чыгып, ул “Мостафад әл әхбар...” китабында Болгар халыкларының Ислам динен кабул итү вакыйгасын, аның әһәмиятен тасвирлаган. Ибн Фадлан сәяхәтнамәсенең тулырак тексты 1923 елда шәрык белгече Әхмәт-Зәки Вәлиди тарафыннан Мәшхедтә (Иран) имам Гали ибн-Риза каберлеге каршындагы китапханәдә табылган.
Ибн Фадлан хезмәтенә нигез­лә­неп, Идел буенда Ислам динен рәсми кабул итү елы булып, 922 ел санала. Гәрчә Ибн Фадлан үз юлъязмасында Болгарда азан әйтелүен телгә ала, аны Ислам кануннарына ярашлы төзәттерүе турында яза. Тарих фәннәре докторы, археолог Фаяз Хуҗин әй­түен­чә, X гасыр башында Алмыш хан тәңкәләрендә аның гарәпчә исеме дә (Җәгьфәр ибн Габдул­лаһ) язылган. Ягъни бу вакытка кадәр үк ата-бабаларыбыз Ислам дине белән таныш булган.
Әйткәндәй, Болгар, Алмыш хан, Ибн Фадлан катнашлыгындагы вакыйгалар турында якташыбыз, тумышы белән Яңавыл районыннан булган, Татарстан­ның халык язучысы Нурихан Фәт­тахның “Әтил суы ака торур” дигән бик кызыклы тарихи романы бар. Бу әсәр әдәби эш­ләнеше белән бүген дә үрнәк булып кала, шул чор сулышын искиткеч мул буяуларда, сәнгатьчә итеп җиткерә.
Русия мәдәният министры урынбасары Ольга Ярилова Казандагы утырышта хәбәр итүенчә, быел ”Ибн Фадлан” документаль-сәнгать фильмы премьерасы көтелә.

Мәдәни мирас та ул

Мәскәү Җәмигъ мәчетендәге бәйрәм чараларына дин әһелләре генә түгел, галимнәр, матбугат вә­килләре, җәмәгать эшлекле­ләре дә чакырылган иде. Биредә Шиһабетдин Мәрҗани исемен­дәге укуларның 7нче Бөтенрусия конференциясе узды. Аның төп темасы ”Русия Исламы: Русия мөселманнарының күпгасырлык тәҗрибәсен аңлау” булды. Пленар утырышта Русия мөселман­нары Диния нәзарәте рәисе Равил Гайнетдин сәламләү сүзе белән чыгыш ясады, журналист­ларның сорауларына җавап бирде. Равил хәзрәт шуны ассызыклады: истә­лек­ле дата белән бәйле чаралар Русиянең барлык төбәкләрендә үтәчәк, бәйрәм тантаналарында чит ил кунакла­рының да катнашуы көтелә. “Билгеле булуынча, Президент Владимир Путин карары белән илебездә 2022 ел Русия халык­ларының мәдәни мирасын саклау елы буларак игълан ителде, ә мәдәни мирас – дин, тарих, тел, әдәбият, мәдәният”, – диде ул. Тантана уңаеннан “Русия-24” каналына, Иран телевиде­ниесенә интервью бирүен, Иран делегациясе белән очрашуын, аларның да бу бәйрәм белән ихлас кызыксынуын әйтте.
Шул рәвешчә, Идел буе Болгар халыкларының рәсми рә­вештә Ислам кабул итү вакыйгасы халыкара дипломатик мөнәсә­бәт­ләрнең дә тарихына караш ташларга мөмкинлек бирә. ”Русия Федерациясендә тынычлык, тотрыклылык саклауда илебез мө­селманнарының өлеше бик зур, һәм ул милләтара, динара ихтирамга нигезләнә... Илебезнең югары җитәкчелеге милли сәясәткә караган мәсьәләләрдә ныклы уйланылган карарлар кабул итә”, – диде Равил Гайнетдин.

Динне фән белән бәйләп

Секцияләрдә чыгыш ясаучылар тарих, археология, теология, фәлсәфә, сәясәт белеме, социология мәсьәләләре буенча яңа эзләнүләре, уй-фикерләре белән уртаклашты. Шунысы әһәмиятле: Ислам белгечләре дин тарихы, Исламның җәмгыятьтәге, сәясәт-тәге урыны, мөселманнарның матбугат басмаларында тәкъдим ителгән образы һәм башка мәсьәләләргә дөньяви галимнәр белән бергә җавап эзләде, фәнни һәм дини күзаллаулар арасына күпер салырга омтылды.
Фаяз ага Хуҗин Русиядә Исламны кабул итү датасына карата төрле фикерләр булуын сөйләде. Шулай ук Болгарның ярыйсы ук тикшерелүен, ә Биләр шәһәрче­генең археологлар, тарихчылар игътибарына мохтаҗ булуын әйтеп үтте.
Тарих фәннәре кандидаты Мәкъсум Акчурин хезмәттәше Олег Владимиров белән дин әһелләре шәҗәрәләрен генеалогик яктан өйрәнгән. Мисалга, Р. Фәхретдин туганнарының – R1a, Ш. Мәрҗани нәселенең – О, шәҗәрәләре кыпчакларга тоташкан танылган морзалар Ибраһим һәм Фазыл Тонкачевларның нә­селе R1b гаплотөркеменә каравын ачыклаганнар.
Кырымдагы Ислам гыйбадәт­ханәләрен тарих фәннәре докторы Эмма Зиливинская өйрәнгән һәм системага салган. Ул тәкъдим иткән фотоларның берсе аеруча хәтергә уелды. Мәчет бинасы искереп җимерелсә дә, михраб сакланып калган һәм үзе бер һәйкәл сыман кабул ителә.
Тарих фәннәре докторы Вадим Трепавлов үз чыгышында Русия мөселманнарының дәүләт хакимияте белән мөнәсәбәтләре тарихына тукталды. Идел буе мө­селманнарының 1100 ел эчен­дә төрле дәүләтләр эчендә яшәвен; соңгы 500 елын Русия дәүләтендә гомер кичерүен; үзара мөнәсә­бәтләрнең капма-каршы торудан түземлелеккә кадәр катлаулы юл үтеп, күпмилләтле дәүләтне ныгытуга хезмәт итүен әйтте.
Тарих фәннәре докторы Вячеслав Әхмәдуллин әдәбиятта һәм матбугат битләрендә мөсел­ман образы төрле сәяси максатлардан еш кына бозылып күрсә­телүенә борчылу белдерде. Шулай ук утырышта фронт хатларына игътибар итәргә тәкъдим булды. Аларда Ислам диненә кагылышлы фактлар булса, матбугатка, Интернетка чыгарырга кирәк, бу да Русия мөселманнары хакындагы тарихи дөреслекне исбатларга ярдәм итәр иде, диде ул.
“Юридическое религиоведение“ журналының баш мөхәррире Инна Загребина мәчет-мәхәллә эшчәнлегендә килеп чыгарга мөм­кин хокукый мәсьәләләргә тукталды. Мәсәлән, дини чараларны дөньяви чара исемнәре белән атау төрле кыенлыкларга китерә. “Мәчет яны кафесы” дип атаганда, кафеларга куела торган бик күп өстәмә таләпләрне үтәргә кирәк, ә документларны “гыйбадәтханә ашха­нәсе (трапезная)“ дип рәсми­ләш­тергәндә, ул мәчет уставына буйсына булып чыга. Шулай ук җәен балалар белән эшләгәндә, “ял лагере” дип атау проблемалар тудырачак, ә инде бу эшне “дин дәресләре” яисә “җәйге дини укулар” дипме, я башка дини терминнар белән атау күпсанлы тик­шерүчеләрнең артык сорауларыннан котылырга, суд була калса, дини оешма уставына таянырга мөмкинлек бирәчәк.

“Бу галимнәрнең гыйлеме тау кебек”...

Русия мөселманнары диния нәзарәте каршында инде 15 ел ”Мәдинә” нәшрият йорты эшләп килә һәм җәмәгатьчелеккә дини, фәнни-популяр китаплар тәкъдим итә, Русиядә Ислам гыйлеме мирасын барлау, Ислам мәк­тәбен торгызу эшчәнлеген алып бара. Соңгы чорда нәшриятта хәдисләр­нең 8 томлыгы дөнья күргән (хәдис текстлары гарәп һәм урыс телләрендә басылган). ”Ислам энциклопедиясе”, 8 томлы “Русия Федерациясендә Ислам”, бүгенге заман авторларының китаплары һәм башка басмалар нәшер ителә.
“Мәдинә” нәшрият йортында гамәлгә куелучы янә бер әһәмият­ле проект – ”Русиядә Ислам фикере: яңарыш һәм яңадан аңлау” сериясе. Соңгы чорда бу серия кысаларында күренекле галим­нә­ребез Муса Бигиев, Хөсәен Фәезханов һәм Ризаэтдин Фәхрет­дин әсәрләре җыентыклары дөнья күргән.
Русия мөселманнары Диния нәзарәте рәисенең беренче урынбасары, теология докторы, профессор Дамир Мөхетдинов китап­ларны басмага әзерләү нечкә­лекләре белән уртаклашты. Мө­хәррирләр Мәскәү Ислам университеты, Санкт-Петербургның Ислам тикшеренүләре үзәге, КФУ галимнәре ярдәменә таянган. Финанс ягыннан “Ислам мәдәния­тенә, фәненә һәм мәгарифенә ярдәм итү фонды” ярдәм күр­сәткән, Сөләйман Кәримов, Михаил Гуцериев кебек иганәче­ләрнең өлеше зур булган. Дамир хәзрәт әйтүенчә, иске татар телендә язылган дини мирас белән эшли алырдай белгечләр, тәрҗемәчеләр, мөхәррирләр, корректорларның юк дәрәҗәсендә булуы ачыкланган.
Муса Бигиев, Хөсәен Фәезха­нов һәм Ризаэтдин Фәхретдин киң билгеле шәхесләр булса да, аларның фундаменталь хезмәт­ләре белән бик азлар гына таныш, мирасның бик аз өлеше генә фәнни яктан шәрехләү тапкан. ”Бу галимнәрнең гыйлеме тау кебек. Аларны укыганда үзеңнең никадәр аз белүеңне аңлыйсың, – ди Дамир хәзрәт. – Мәсәлән, Муса Бигиев (1873-1949) Коръән белән Сөннәттән башка барысын да шик астына ала, кыю тәнкыйть утына тота. Ул үз хез­мәтләрендә көнчыгышның атаклы галим­нә­ренә, шагыйрьләренә сылтанмалар китерә, ә аларны фарсычадан, гарәпчәдән тәрҗемә итәргә кирәк”.
Гомумән, Дамир Мөхетдинов дин эшлеклеләрен, имамнарны үз эшчәнлекләрендә фәнгә таянырга, фактларга нигезләнмәгән легендалардан сак булырга чакырды. Мисалга, тәүге басма Коръәннең кайда басылуы турында бәхәсләр бара. Ул Екатерина II указы белән 1787 елда Петербургта Фәннәр академиясе типог­рафиясендә басылган, Петербургта 1789 елдан 1798 елга ка­дәр Коръәннең биш басмасы дөнья күргән.
Пленар утырыш ахырында бер төркем зыялыларның хезмәте билгеләп үтелде. Бүләкләнүчеләр арасында Г. Кариев исемендәге театрының баш режиссеры Ринат Әюпов (ул ”Сөннәтче бабай” спектаклен сәхнәләштергән), “Безнең мирас” журналының баш мөхәр­рире шагыйрь Ләбиб Лерон, Пермь­­нән Илһам Бибарсов бар иде.

Җомга намазы – Җәмигъ мәчетендә

Аннан инде кунаклар җомга намазына юнәлде. 2005-15 елларда яңартып салынган һәм Русиядә генә түгел, Европада иң зур мәчетләрнең берсе булган Мәскәү Җәмигъ мәчете – чын мәгънәсендә мәһабәт һәм матур бина. Диварына беркетелгән ис­тәлек тактасы тарихи бинаның Хәбибулла Акбулатов һәм Сабир­җан Бакиров 1902 елда мәчет файдасына тапшырган җир ки­шәр­легендә Салих Ерзин ярдәме белән төзелүен искәртә. Мәчет совет чорында да ябылмый, ә Бөек Ватан сугышы елларында мөселманнарның танк колоннасы өчен акча җыеп тапшырулары билгеле.
Яңа мәчет алты катлы төп бинадан гыйбарәт, шуларның өчесе намаз уку өчен тәгаенләнгән. Төп гөмбәзенең биеклеге – 46 метр, диаметры – 27 метр. Ике төп ма­нараның биеклеге 78әр метр. Алар Мәскәү Кремленә дә, Сөем­бикә манарасына да охшап тора. 18 900 квадрат метр тәшкил иткән мәчет ун меңгә якын намаз укучыны сыйдыра ала. Мәчетнең ди­варларының эчке бизәлешендә зәңгәр, кызыл, ак төсләрдәге татар орнаменты бизәкләре кулланылган. Түшәмнәрдә һәм гөмбә­зендә Коръән аятьләре язылган. Үзәк гөмбәз астындагы тонна ярым авырлыктагы бәллүр люстраны һәм намаз келәмнәрен Төр­кия хөкүмәте бүләк итеп бир­гән.
Без телевизорлардан күреп белгән күренеш: мәчетнең киң капкасыннан тыелгысыз булып халык җомга намазына агыла. Арада яшьләр күп. Көньяк республикалар халкы гына түгел, милләттәшләребезнең дә шактый булуы күзгә ташлана. Хатын-кызлар өчен тәгаенләнгән икенче каттагы зал да тулы булды. Яшь ханымнар балаларын да алып килгән. Кемдер сәдакага кән­фитләр өләшә, бер хаҗия ханым зәм-зәм суыннан авыз иттерә. Өйләдән соң да күпләр таралырга ашыкмый: икенде җиткәнен көтә. Күренеп-сизелеп тора: мәчет яши, аның җаны бар, мөселманнар монда үзен өендәге кебек иркен һәм уңайлы хис итә.

Тотрыклылык юлыннан

Гомумән, мәскәүлеләр мәгъри­фәт, гыйлем юлын сайлаган һәм армый-талмый Ислам җәүһәрлә­рен дин кардәшләренә җиткерә, дин турындагы фикерләрне яхшы эшләр мисалында, уңай үрнәк белән ныгытырга омтыла, дигән тәэсир калды.
Сер түгел, юк-юкта милли шовинизмга бирелүче көчләр дә, яисә, киресенчә, милләтләрне ассимиляцияләү уе белән янучылар да юк түгел. Алдынгы карашлылар исә “Русия Федерациясе – күпмилләтле һәм күп конфессияле дәүләт, һәм ул шул нигездә алгарышка ирешәчәк”, дигән конструктив фикердән чыгып эш итә.
Һичшиксез, Көнбатыш һәм Көн­чыгыш традицияләрен бер­ләш­тергән уникаль Русия цивили­зациясендә Исламның ныклы үз урыны бар. Тарих һәм бүгенге вәзгыять моны яхшы раслый. Мөселманнар башка традицион диннәр вәкилләре, фәнни даирә, дөньяви җәмәгать белән заманча мөнәсәбәтләр кора, киләчәккә атлый һәм илебездә, дөньяда татулык, тынычлык нигезен тәэмин итүгә зур өлеш кертә.

Дилбәр БУЛАТОВА.
Уфа – Мәскәү – Уфа.